Jest to najlepsze źródło wiedzy o stanie zanieczyszczenia gleb, osadów i wód powierzchniowych w stolicy - niezbędne do oceny możliwości użytkowania gruntów. Eksperci państwowej służby geologicznej zobrazowali na 80 tablicach wyniki tysięcy analiz chemicznych, m.in. na zawartość metali ciężkich, związków DDT, WWA i olejów mineralnych.
W ramach realizacji ustawowych zadań państwowej służby geologicznej Państwowy Instytut Geologiczny wydał w 2016 r. nowy, zaktualizowany Atlas geochemiczny Warszawy i okolic w skali 1:100 000. Jest on udostępniany w wersji drukowanej (wraz z płytą CD), a także on-line pod adresem: www.mapgeochem.pgi.gov.pl
Opracowanie przedstawia aktualny stan zanieczyszczenia gleb (na głębokości 0,0–0,3 i 0,8–1,0 m), osadów rzecznych, strumieniowych i jeziornych oraz wód powierzchniowych na terenie aglomeracji warszawskiej. Badaniami objęto teren Warszawy oraz jej najbliższe okolice: Łomianki, Ząbki, Marki, Zielonkę, Kobyłkę, Wołomin, Sulejówek, Józefów, Otwock i Piastów, a także część Konstancina-Jeziorny, Piaseczna i Pruszkowa – w sumie ok. 1200 km2.
Atlas geochemiczny Warszawy i okolic w skali 1:100 000 autorstwa Hanny Tomassi-Morawiec, Izabeli Bojakowskiej, Aleksandry Duszy-Dobek i Anny Pasiecznej
Atlas geochemiczny Warszawy i okolic zawiera 80 kolorowych tablic, na których przedstawiono:
- mapę geologiczną zakrytą,
- zabudowę terenu,
- użytkowanie terenu,
- zawartość frakcji piaszczystej, pylastej i ilastej w glebach z głębokości 0,0–0,3 i 0,8–1,0 m,
- zawartość całkowitego węgla organicznego w glebach z głębokości 0,0–0,3 m,
- pH w glebach z głębokości 0,0–0,3 i 0,8–1,0 m,
- zawartość Ag, Al, As, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mg, Mn, Ni, P, Pb, S, Sr, Ti, V i Zn w glebach z głębokości 0,0–0,3 i 0,8–1,0 m oraz w osadach,
- zawartość dieldryny, endosulfanu I, sumy DDT wraz z pochodnymi, sumy HCH, sumy PCB, sumy WWA i olejów mineralnych w glebach z głębokości 0,0–0,3 m oraz w osadach,
- pH, EC, ChZT oraz zawartość Al, As, B, Ba, OWO, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, F, Fe, HCO3, K, Li, Mg, Mn, Mo, Na, NH4, Ni, NO2, NO3, P, Pb, SO4, Sb, SiO2, Sr, Ti, Tl, U, V i Zn w wodach powierzchniowych,
- klasyfikację gleb z głębokości 0,0–0,3 m, wskazującą właściwy sposób ich użytkowania (stan gleb spełniający wymagania użytkowe i ochronne zgodnie z wytycznymi Rozporządzenia Ministra środowiska z 2002 r.).
W części tekstowej atlasu (wydanej w języku polskim i angielskim) zamieszczono opis metodyki prac, charakterystykę obszaru badań (geologia, antropopresja, gospodarka) oraz obszerny komentarz wskazujący anomalie i ich źródła na poszczególnych mapach geochemicznych, a także kilkustronicowe tabele wyników analiz chemicznych i ich opracowania statystyczne. Objaśnienia tekstowe do atlasu zawierają informacje o historycznych i współczesnych formach użytkowania terenu, zmianach stosunków wodnych, miejscach składowania i przetwarzania surowców oraz stosowanych dawniej i dziś surowcach i technologiach przemysłowych, co pozwoliło trafnie określić źródła zanieczyszczeń środowiska oraz wyodrębnić skażenia naturalne od antropogenicznych. Zlokalizowano obszary występowania gleb oraz cieków i zbiorników wodnych zanieczyszczonych metalami ciężkimi. Ma to istotne znaczenie dla oceny możliwości ich użytkowania.
Fragment mapy zawartości chromu w glebach i osadach wodnych – ukazujący stan zanieczyszczenia wokół huty ArcelorMittal Warszawa (dawnej Huty Warszawa)
W glebach i osadach stwierdzono powszechną obecność związków DDT i ich metabolitów. To jest skutek intensywnego stosowania DDT w latach 40-60. XX w. na polach uprawnych, w leśnictwie, w parkach i ogródkach działkowych. Najsilniej zanieczyszczone tymi związkami są osady zlewni Łasicy, Wilanówki i Jeziorki (skażone też związkami PCB, WWA i olejami mineralnymi) oraz zlewni Raszynki. Na podkreślenie zasługuje fakt, że mapy zawartości składników organicznych opracowano dla tak dużego obszaru i w tak szczegółowej skali.
Warto zwrócić uwagę na mapę zawartości talu w wodach, gdyż niestety wody Wisły wyróżniają się wyraźnie podwyższoną zawartością tego pierwiastka w stosunku do tła. Tal jest pierwiastkiem toksycznym, występującym w śląskich rudach Zn-Pb, toteż prawdopodobnym źródłem talu na Mazowszu jest górnośląski obszar eksploatacji i przetwórstwa rud Zn-Pb, z którego został przetransportowany wodami Wisły i jej dopływów.
Mapa zawartości talu w wodach powierzchniowych Warszawy i okolic
Atlas został opracowany przez zespół ekspertów państwowej służby geologicznej realizujących program Bezpieczna Infrastruktura i Środowisko. Prace terenowe przeprowadzono w sezonach wiosenno-letnich 2013 i 2014. Analizy chemiczne wykonano zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005 w Centralnym Laboratorium Chemicznym, a analizy granulometryczne w Centrum Badań Laboratoryjnych Gruntów i Skał PIG-PIB.
Do przygotowania atlasu wykorzystano wytyczne międzynarodowego programu kartograficznego EuroGeoSurveys – FOREGS geochemical baseline mapping of Europe, zakończonego wydaniem Atlasu geochemicznego Europy (http://www.gtk.fi/publ/foregsatlas/) oraz atlasu Chemistry of Europe’s Agricultural Soils (http://gemas.geolba.ac.at/Publications_GEMAS.htm). W toku prac zastosowano takie same procedury opróbowania, oznaczeń chemicznych, przetwarzania danych oraz standaryzacji wzorców, jakie przyjęto do realizacji serii atlasów geochemicznych obszarów zurbanizowanych w Polsce i na świecie.
Zdjęcie geochemiczne oparto na systematycznym opróbowaniu w siatce wymaganej do map w skali 1: 50 000. Na terenie Warszawy pobór próbek gleb, osadów i wód powierzchniowych przeprowadzono w regularnej siatce 500 x 500 m. Poza administracyjnymi granicami stolicy opróbowanie wykonano w siatce 1000 x 1000 m. Jeszcze żadna aglomeracja w Europie nie uzyskała tak szczegółowego opracowania geochemicznego.
Koszty opracowania atlasu zostały sfinansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej z programu Racjonalne gospodarowanie odpadami i ochrona powierzchni ziemi. Geologia i górnictwo. Część 1 Poznanie budowy geologicznej kraju oraz gospodarka zasobami złóż kopalin i wód podziemnych.
Ta nowa pozycja w serii kartograficznych opracowań PIG-PIB dotyczących stanu chemicznego środowisk powierzchniowych terenów miejsko-przemysłowych w Polsce może być przydatna do opiniowania projektów planów zagospodarowania przestrzennego, prowadzenia postępowań związanych z wydawaniem decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych i pozwoleń wodnoprawnych, a także do oceny zagrożeń środowiska gruntowo-wodnego oraz wypełniania obowiązku nałożonego ustawą Prawo ochrony środowiska na starostów, tj. prowadzenia okresowych badań jakości gleby i ziemi w ramach monitoringu państwowego.
Poprzedni Atlas geochemiczny Warszawy i okolic, autorstwa J. Lisa, wydany przez PIG-PIB w roku 1992, zawierał wyniki badań próbek pobranych w latach 1989-1990, a więc prawie 20 lat temu. Metody analityczne, jakimi wówczas dysponował Państwowy Instytut Geologiczny, nie pozwalały na oznaczenie tak dużej liczby pierwiastków i wskaźników jak obecnie. Aktualizacja zdjęcia geochemicznego środowisk powierzchniowych Warszawy była konieczna z uwagi na szybkie tempo zmian w środowisku przyrodniczym miasta oraz terenów przyległych. Ponadto atlas wykonany na początku lat 90. XX wieku nie zawierał danych o chemizmie wód powierzchniowych Warszawy i okolic.
Atlas jest dostepny do kupienia on-line
Tekst: Hanna Tomassi-Morawiec i Anna Pasieczna
