Światowy Dzień Ziemi – geoparki w służbie georóżnorodności

22 kwietnia obchodzony jest rokrocznie Światowy Dzień Ziemi. W ideę tę wpisuje się znakomicie funkcjonowanie światowych geoparków UNESCO. W ich rozwój zaangażowany jest Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB).

W Polsce funkcjonuje tylko jeden geopark światowy UNESCO – transgraniczny polsko-niemiecki Geopark Łuk Mużakowa. Jednak z uwagi na dawne decyzje Ministerstwa Środowiska, zakończone inwentaryzacje stanowisk geologicznych oraz opracowane projekty lub propozycje budowy centrów wystawienniczych, istnieją obszary także nazywane geoparkami. W niektórych w oparciu o istniejącą infrastrukturę geoturystyczną prowadzona jest szeroka działalność geoedukacyjna. Przykładem mogą być geoparki Kielce, Przedgórze Sudeckie oraz Karkonoski Park Narodowy.

Część polskich geoparków ma szansę - po międzynarodowej weryfikacji - na przystąpienie do światowej sieci geoparków UNESCO. Część – po opracowaniu odpowiednich krajowych kryteriów weryfikacji – może spełniać w przyszłości rolę geoparków krajowych lub atrakcyjnych obszarów aktywności geoturystycznej.

Polski potencjał w tej dziedzinie jest znaczny, co obrazuje rozmieszczenie wybranych projektów geoparków oraz geoparków funkcjonujących w różnej formie i w zróżnicowanym stadium rozwoju.

Problematyka dotycząca instytucjonalnych form funkcjonowania geoparków w Polsce jest obecnie przedmiotem dyskusji prowadzonych w gronie przedstawicieli organizacji społecznych oraz środowisk naukowych, zajmujące się waloryzacją i ochroną dziedzictwa geologicznego oraz budową geoparków i rozwojem geoturystyki. Przykładem tego jest konferencja "Ochrona dziedzictwa geologicznego oraz instytucjonalne formy funkcjonowania geoparków w Polsce" która odbyła się 27 listopada 2018 r. w Państwowym Instytucie Geologicznym – PIB w Warszawie.

geoparki 1

Położenie geoparków w Polsce oraz obiektów listy światowego dziedzictwa UNESCO i rezerwatów biosfery (UNESCO MAB) – na podstawie Alexandrowicz Z., Miśkiewicz K., 2016, zmodyfikowano.
Numeracja geoparków – Światowy Geopark UNESCO: 1. Łuk Mużakowa (transgraniczny); Geoparki Krajowe: 2. Karkonoski Park Narodowy, 3. Góra Świętej Anny, 4. Geopark Kielce; Pozostałe geoparki: 5. Jaćwingów (transgraniczny), 6. Kanał Augustowski, 7. Polodowcowa Kraina Drawy i Dębnicy, 8. Krajna – Polodowcowa Kraina Ozów, 9. Kraina Polodowcowa nad Odrą – geopark Moryń, 10. Morasko, 11. Kraina Wygasłych Wulkanów, 12. Śleży, 13. Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, 14. Niecki Sródsudeckiej (transgraniczny), 15. Śnieżnika Kłodzkiego, 16. Przysucha, 17. Doliny Kamiennej, 18. Małopolski Przełom Wisły, 19. Łysogórski, 20. Chęcińsko-Kielecki, 21. Kamienny Las na Roztoczu, 22. Jurajski, 23. Kopalni Soli w Wieliczce i Bochni, 24. Beskid Śląsko-Morawsko-Żywiecki (transgraniczny), 25. Pieniny (transgraniczny), 26. Karpaty fliszowe i ich wody mineralne (transgraniczny), 27. Dolina Wisłoka – Polski Teksas, 28. Karpaty fliszowe, 29. Bieszczady Wysokie.

Zestawienie to pokazuje zainteresowanie naukowych środowisk geologicznych i społeczności lokalnych ochroną i promocją najcenniejszych obiektów geologicznych oraz obszarów o wysokich walorach georóżnorodności. Kierunek działań organizacyjnych i rozwiązań legislacyjnych, które powinny wspomagać tworzenie geoparków na poziomie krajowym jak i międzynarodowym wskazuje program UNESCO, dotyczący nauk o Ziemi i geoparków. W inicjatywę tę zaangażowany jest także PIG-PIB. Instytut wystąpił z propozycją narodowego programu ochrony dziedzictwa geologicznego w Polsce. Obchody Światowego Dnia Ziemi są doskonałą okazją do podjęcia współpracy środowisk zainteresowanych geoochroną i geoturystyką.

Czym jest geopark

W myśl idei, która przyświecała twórcom światowej sieci geoparków UNESCO, termin „geopark” oznacza „park” obejmujący szeroko rozumiane środowisko przyrodnicze i kulturowe Ziemi (gr. Γαῖα Gaía, Gḗ, w mitologii greckiej Ziemia-Matka). Zatem nie odnosi się on wyłącznie do rodzaju „parku geologicznego”, mimo że w pierwszym rzędzie tworzy się go dla zachowania i promocji dziedzictwa geologicznego.

Geopark nie stanowi odrębnej prawnej formy ochrony przyrody, choć w świecie znanych jest bardzo wiele przykładów funkcjonowania geoparków w prawnej formule parków narodowych lub innych obiektów o podobnej randze ochrony przyrody. Geopark jest wyróżnionym obszarem, w którym występują wybitne obiekty geologiczne o szczególnym znaczeniu dla nauk o Ziemi i geoedukacji. Obok zasobów geologicznych, występują w nim także pozostałe zasoby przyrodnicze oraz związane z nimi zasoby kulturowe. Zazwyczaj w geoparku większość obiektów geologicznych, przyrodniczych i kulturowych o wybitnych walorach podlega ochronie prawnej, a ich powszechna prezentacja odbywa się poprzez propagowanie geoturystyki. W ten sposób funkcjonowanie geoparków przyczynia się do wzrostu lokalnego rozwoju terytorialnego.

Geoparki w swoich założeniach nawiązują do idei poszanowania i zachowania dziedzictwa Ziemi, o czym także przypominają obchody Światowego Dnia Ziemi. Po raz pierwszy idea ta została wyrażona w Deklaracji Praw Pamięci Ziemi, uchwalonej pod patronatem UNESCO, w roku 1991. Na jej podstawie Wydział Nauk o Ziemi UNESCO podjął prace, które zapoczątkowały opracowanie zasad budowy geoparków, co znalazło swój finał w rezolucji Rady Wykonawczej tej organizacji, stwierdzającej potrzebę ich tworzenia.

Praktyczną budowę geoparków zapoczątkowało utworzenie Europejskiej Sieci Geoparków (European Geopark Network – EGN). W roku 2000, sieć utworzyły cztery geoparki z Francji, Grecji, Niemiec i Hiszpanii. Zwoływane coroczne konferencje członków sieci EGN przyczyniły się do jej dalszej rozbudowy.

Prace organów wykonawczych sieci doprowadziły do wprowadzenia zasad utrzymywania wysokiego standardu funkcjonowania geoparków, opartych między innymi o wewnętrzną certyfikację. Jej wynik warunkuje przedłużenie przynależności geoparku do sieci na kolejne 4 lata. Na Pierwszej Międzynarodowej Konferencji Geoparków UNESCO w Pekinie w roku 2004 wzmocniono współpracę sieci EGN i Wydziału nauk o Ziemi UNESCO, powołując utworzenie Światowej Sieci Geoparków (Global Geopark Network – GGN), do której zaliczono ówczesne geoparki europejskie oraz chińskie.

Obecnie (wg. stanu na 2018 r.) światowa sieć geoparków GGN liczy 140 obiektów, położonych w 38 krajach. Z tego w Europie znajduje się 69 geoparków, położonych w 23 krajach, w tym 4 z nich stanowią geoparki transgraniczne.

geoparki stan 2018

Liczba światowych geoparków UNESCO w krajach europejskich wg stanu na rok 2018 (na podstawie danych European Geopark Network)

Doniosłe znaczenie w historii rozwoju geoparków miała uchwała o powołaniu nowego programu UNESCO pod nazwą „Międzynarodowy Program Nauk o Ziemi i Geoparków”. Została ona podjęta podczas Generalnej 38 Konferencji UNESCO 17 listopada 2015 roku. W ten sposób, po 40 latach od utworzenia programów dotyczących stanowisk światowego dziedzictwa (World Heritage Sites) oraz rezerwatów biosfery (Biosphere Reserves), powstał nowy program dotyczący nauk o Ziemi i obiektów dziedzictwa geologicznego. Geoparki GGN (Global Geoparks Network) i EGN (European Geoparks Network) zyskały wysoką rangę Światowych geoparków UNESCO, jako obszarów zarządzanych w sposób przyczyniający się do zachowania różnorodności geologicznej, biologicznej i kulturowej, przy jednoczesnej dbałości o zrównoważony rozwój terytorialny.

geoparki 3

Ścieżka geoturystyczna w Światowym Geoparku UNESCO Łuk Mużakowa

Tekst: Jacek Koźma

Więcej informacji na stronach www
http://www.europeangeoparks.org/ - strona sieci geoparków europejskich EGN
http://asiapacificgeoparks.org/ - strona sieci geoparków Azji i Pacyfiku
http://globalgeoparksnetwork.org/ - strona sieci geoparków światowych GGN
http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/earth-sciences/unesco-global-geoparks/ - strona UNESCO, informacja na temat geoparków UNESCO
http://www.iugs.org/ - strona Międzynarodowej Unii Nauk Geologicznych
https://www.iucn.org/content/iucn-salutes-new-unesco-status-global-geoparks - Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody, na temat geoparków

Polecana publikacja

  • Alexandrowicz Z., Miśkiewicz K., 2016: Geopark – od idei do realizacji, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (4): 243-253