Georg Agricola (1494-1555), prawdziwe nazwisko Georg Bauer, uważany jest za ojca geologii, niekiedy za ojca mineralogii. Jego działalność otworzyła drogę systematycznym badaniom Ziemi - skał, minerałów i skamielin. Stworzył podwaliny górnictwa, geologii surowcowej, metalurgii, mineralogii, geologii strukturalnej i paleontologii. Biblioteka Geologiczna PIG posiada tom dzieł Georga Agricoli wydany w Bazylei w roku 1657.
Biblioteka Geologiczna PIG posiada tom dzieł Georga Agricoli wydany w Bazylei w roku 1657, który zawiera:
- De re metallica libri XII quibus officia, instrumenta, machinae, ac omnia denique ad metallicam spectantia, non modo luculentissime describuntur [...] (O właściwościach metali ksiąg 12…, s. 1-477),
- De animantibus subterraneis liber ab authore recognitus (Księga stworzeń podziemnych, rozpoznanych przez autora, s. 480-492),
- De ortu et causis subterraneorum liber I-V (O pochodzeniu rzeczy podziemnych, cz. 1-5, s. 492-528),
- De natura eorum quae effluent ex terra liber I-IV (O substancjach, które wypływają z Ziemi, cz. 1-4, s. 533-566),
- De natura fossilium lib. I-X (O właściwościach skamielin, cz. 1-10, s. 569-664),
- De veteribus et novis metallis lib. I-II (O metalach starych i nowych, cz. 1-2, s. 667-678),
- Bermannus, sive de re metallica (s. 682-701) oraz Georgius Fabricius in libros metallicos Georgii Agricolae philosophi praestantissimi.
- Ponadto w tomie znajduje się kilka listów z lat 1545-1550, adresowanych m. in. do Georga Fabriciusa, Wolfganga Meureo i elektora Saksonii Maurycego, oraz liczne spisy pomocnicze, np. wykazy nazwisk autorów cytowanych, nazwisk osób, których dzieła omówił w swoich pracach itp.
Karta tytułowa De re metallica, Libri XII...
Druk sporządzono na papierze czerpanym i opatrzono licznymi ilustracjami drzeworytowymi, a następnie oprawiono w półskórek z tekturowymi okładzinami. Skórzane elementy oprawy wytłoczono „na ślepo” bogatymi ornamentami roślinnymi. Pozostałe partie okładzin oklejono ozdobnym papierem marmurkowym. Na przedniej wyklejce i karcie tytułowej znajdują się notatki sporządzone ołówkiem i atramentem. Wymiary kart wynoszą 32,2 x 20 cm, grubość bloku – ok. 5,5 cm, natomiast wymiary oprawy wynoszą 33 x 22 cm.
Żywot i dzieła Georga Agricoli
Agricola urodził się w skromnej rodzinie 24 marca 1494 r. w Glauchau (Saksonia). W latach 1514-1518 studiował filologię i filozofię klasyczną na Uniwersytecie w Lipsku i zgodnie z obyczajem tamtych czasów przyjął łacińską formę nazwiska. Po zakończeniu kariery nauczycielskiej w szkole w Zwickau, w której w latach 1514-1518 uczył łaciny i greki, powrócił do Lipska, aby podjąć studia medyczne, lecz zastał uniwersytet lipski pogrążony w chaosie, spowodowanym sporami teologicznymi. Jako katolik od urodzenia przeniósł się w roku 1523 w bardziej przyjazne strony – do Włoch. Tam zaczął studiować medycynę, nauki przyrodnicze i filozofię w Padwie i Bolonii, kończąc swą formalną edukację studiami klinicznymi w Wenecji.
Przez dwa lata pracował w oficynie wydawniczej Aldine Press, głównie przygotowując edycję medycznych dzieł Galena, opublikowanych w 1525 r. W realizacji tego zadania współpracował z Johnem Clementem, który był sekretarzem Tomasza Morusa, kiedy powstawała Utopia. We Włoszech poznał także i zaprzyjaźnił się z Erazmem z Rotterdamu, który zachęcił go do napisania i później wydania wielu dzieł (Erazm z Rotterdamu napisał wstęp do pierwszej pracy Agricoli – mineralogicznej rozprawy pt. Bermannus).
Po ukończeniu studiów w 1526 r. powrócił do Saksonii i rozpoczął praktykę lekarską. Nigdy nie był entuzjastą zawodu medyka i wiele czasu poświęcał studiom nad górnictwem oraz geologią. W latach 1527-1533 był lekarzem miejskim w Joachimstahl (Jachimów, Czechy), w tym czasie ważnym ośrodku górniczym, szczególnie w zakresie wydobycia srebra.
W 1533 r. przeniósł się do Chemnitz, ważnego ośrodka przemysłu górniczego, w którym pozostał do końca życia. W roku 1546 książę Maurycy, elektor Saksonii, mianował go burmistrzem Chemnitz.
Agricola nie tylko kontynuował karierę lekarską i studia geologiczne – angażowany był przez księcia Saksonii na różne urzędy publiczne i misje dyplomatyczne, był m.in. emisariuszem protestanckiego władcy Maurycego w zagadkowych negocjacjach z cesarzem rzymsko-niemieckim Karolem V.
Religijne wojny tamtych czasów gwałtownie wpłynęły na dotychczasowe poczucie tolerancji Agricoli, tak powszechne w germańskich państwach protestanckich, tolerancji, z której często korzystał. W przeciwieństwie do roli, jaką odgrywał w dyplomacji, polityką interesował się w ograniczonym zakresie. Jego młodzieńcze Przemówienie tureckie z 1529 r.; wezwanie rzymsko-niemieckiego cesarza Ferdynanda I do podjęcia wojny przeciwko Turkom, było patriotycznym hymnem na cześć Niemiec, nawołującym do politycznej i religijnej jedności. Wywarło ono duże wrażenie na społeczeństwie i było często przedrukowywane.
Geologiczne prace Agricoli oparte są na badaniach i obserwacjach nie tylko skał i minerałów, ale także wszystkich aspektów technik górniczych i rozwiązań praktycznych tego okresu. Najważniejszym jego dziełem (preludium do niego był Bermannus) jest De re metallica… wydane po śmierci autora w 1556 r., uznawane przez dwa wieki za „biblię górnictwa”. W pracy tej autor śledzi m.in. historyczne wzmianki o metalach oraz szacuje zasoby i rozmieszczenie starożytnych miejsc wydobycia kruszców, a także omawia modele własności oraz regulacje prawne odnośnie kopalń saksońskich, włącznie ze szczegółami dotyczącymi zarządzania ich codzienną pracą. Chociaż skoncentrował się na górnictwie i metalurgii nie pominął także zagadnień związanych z geologią skupisk kruszcu, pomiarami, budową kopalń, wypompowywaniem wody oraz wentylacją. Dużą część dzieła Agricola poświęcił zastosowaniu siły wody; ponadto opisał oznaczanie kruszców, metody ich wzbogacania przed wytopem, a także sposoby wytopu i oczyszczania niektórych metali. Pracę zakończył omówieniem produkcji szkła oraz różnorodnych środków chemicznych używanych w procesie oczyszczania.
W kolejnym dziele pt. De natura fossilium, zadedykowanym elektorowi saksońskiemu Maurycemu, Agricola podaje klasyfikację minerałów (zwanych wtedy skamielinami) zgodnie z ich formami geometrycznymi, np. kule, stożki, blaszki itp. Autor prawdopodobnie jako pierwszy odróżnił substancje proste od złożonych. Ponieważ w czasach Agricoli wiedza chemiczna prawie nie istniała, podobnie jak prawidłowa analiza chemiczna (inna niż analiza kruszców za pomocą ognia), zaproponowana przez niego klasyfikacja rud była z konieczności powierzchowna.
Dzieło to można uznać również za jego największy wkład w paleontologię; odnosi się nie tylko do tego, co dziś nazywamy skamielinami: opisuje wszystkie rodzaje minerałów, klejnoty, nawet kamienie żółciowe oraz dodatkowo to, co dziś uznaje się za skamieliny. De natura fossilium zsyntetyzowało dorobek antycznych uczonych greckich i rzymskich dotyczący minerałów i objęło wykaz setek nazwisk autorów, których prace Agricola omawiał. Autor nie obawiał się jednak wyrażenia krytyki pod ich adresem, jeśli jakieś stwierdzenia nie pokrywały się z jego doświadczeniami.
W kilku innych dziełach, przede wszystkim w De natura forum quae effluunt ex terra i De ortu et causis subterraneorum (pierwszej książce z zakresu geologii fizycznej wydanej także w 1546 r.) Agricola opisał własne teorie pochodzenia skupisk żyłowych kruszców. Ponadto szczegółowo omówił działanie erozyjne rzek w procesie modelowania gór oraz wyjaśnił zjawiska trzęsień Ziemi i wybuchów wulkanów, jako spowodowane podziemnymi wyziewami i gazami ogrzewanymi wewnętrznym ciepłem ziemskim.
Joanna Kacprzak
Państwowy Instytut Geologiczny
