Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP)

Państwowa służba hydrogeologiczna zakończyła realizację jednego z najważniejszych i największych przedsięwzięć PIG-PIB – dokumentowanie głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)

 

„Woda nie jest produktem handlowym, takim jak każdy inny, ale raczej dziedziczonym dobrem,
które musi być chronione, bronione i traktowane jako wartość sama w sobie”

Ramowa Dyrektywa Wodna Unii Europejskiej

 

Dla około 70% ludności Polski wody podziemne stanowią podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę do spożycia. Ochronę przed ich degradacją zasobową i jakościową podpowiada nam nie tylko rozsądek. Ustawa Prawo wodne i Ramowa Dyrektywa Wodna nakładają na państwa członkowskie UE obowiązek opracowania i wdrożenia programów ochrony wód podziemnych w celu osiągnięcia i utrzymania ich dobrego stanu. Jednym ze sposobów szeroko pojętej ochrony wód podziemnych jest opracowana w Polsce koncepcja udokumentowania i ochrony najcenniejszych zasobów tych wód – głównych zbiorników wód podziemnych.

Główne zbiorniki wód podziemnych to struktury geologiczne zasobne w wodę, które stanowią lub mogą stanowić w przyszłości strategiczne zasoby wód podziemnych do zaopatrzenia ludności i podstawowych gałęzi gospodarki, wymagających wody wysokiej jakości. Zgodnie z umownymi kryteriami wydzielania, ze względu na wysoką jakość wód, zasobność i potencjalną produktywność, GZWP stanowią najcenniejsze fragmenty jednostek hydrostrukturalnych i systemów wodonośnych, wymagające szczególnej ochrony stanu chemicznego i ilościowego wód podziemnych oraz kontroli zarządzania zasobami, z zachowaniem priorytetu dla zbiorowego zaopatrzenia w wodę do spożycia i zaspokojenia niezbędnych potrzeb gospodarczych. W tym zakresie należy uznać, że cele ochrony GZWP wykraczają poza ogólne cele Ramowej Dyrektywy Wodnej, która nie precyzuje takiego priorytetu w sytuacji zagrożenia deficytem zasobów wód podziemnych w wyniku konfliktu potrzeb wodnych, środowiskowych i społeczno-gospodarczych. Wysokie wymagania ochrony ilościowej i jakościowej GZWP wynikają zatem z ich szczególnego statusu, co powinny uwzględniać wskazania ochronne indywidualnie ustalone dla poszczególnych zbiorników, a także powszechnie obowiązujące programy działań ochrony wód podziemnych, zgodne z celami Ramowej Dyrektywy Wodnej (FDW) i wynikające z krajowych przepisów prawnych.

Główne zbiorniki wód podziemnych muszą spełniać następujące wymagania: wydajność potencjalna otworu studziennego powyżej 70 m3/godz., wydajność ujęcia powyżej 10 000 m3/dobę, przewodność powyżej 10 m2/godz., a woda nadaje się do zaopatrzenia ludności w stanie surowym lub po jej ewentualnym prostym uzdatnieniu za pomocą stosowanych obecnie i uzasadnionych ekonomicznie technologii. W obszarach deficytowych kryteria ilościowe mogą być niższe, lecz wyróżniające zbiornik o znaczeniu praktycznym na tle ogólnie mniej korzystnych warunków hydrogeologicznych.

Na obszarach ochronnych zbiorników wód podziemnych obowiązują zakazy, nakazy oraz ograniczenia w zakresie użytkowania gruntów lub korzystania z wody w celu ochrony zasobów tych wód, a przede wszystkim przed degradacją ich jakości (stanu chemicznego).

Na wiele lat przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej wśród hydrogeologów polskich panowało głębokie przekonanie o potrzebie wyznaczenia, udokumentowania oraz ochronie strategicznych rezerw zasobów wodnych, które w perspektywie długookresowej będą stanowiły gwarancję bezpieczeństwa dostaw wody dla ludności i gospodarki. W ośrodku krakowskim, w zespole profesora Antoniego Kleczkowskiego, narodziła się idea wyznaczenia Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, które ze względu na wysoką zasobność, wydajność i dobrą jakość wód pełnią rolę zbiorników strategicznych. Na ich obszarach są zlokalizowane największe ujęcia wód podziemnych. W wielu przypadkach mogą stanowić główne lub rezerwowe źródło zaopatrzenia w wodę aglomeracji. GZWP na trwałe wpisały się w mapę działań środowiska hydrogeologicznego, które z wielką determinacją dążyło do urzeczywistnienia i wprowadzenia w życie koncepcji efektywnej ochrony tych strategicznych rezerw wód podziemnych w kraju. Dzięki wysiłkowi wielu osób, przychylności resortu środowiska i ogromnemu wsparciu przedstawicieli ośrodków naukowych i całej branży hydrogeologicznej w 2009 r. udało się zainicjować, jako zadanie państwowej służby hydrogeologicznej, realizację przedsięwzięcia, którego celem było opracowanie dokumentacji hydrogeologicznych dla wszystkich nieudokumentowanych dotychczas GZWP. Projekt był wykonywany na zamówienie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a finansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Prawie wszystkie strategiczne zbiorniki wód podziemnych w Polsce zostały szczegółowo rozpoznane, a dzięki temu ich ochrona przed nadmierną eksploatacją i zanieczyszczeniem może być prowadzona w sposób efektywny. Dla każdego zbiornika, który jest narażony na potencjalnie niekorzystny wpływ działalności człowieka, zostały wyznaczone obszary ochronne, wraz ze wskazaniem zakazów, nakazów oraz ograniczeń w zakresie użytkowania gruntów lub korzystania z wody. Na obszarach ochronnych niektórych GZWP można zabronić wznoszenia obiektów budowlanych oraz wykonywania robót lub innych czynności, które mogą spowodować trwałe zanieczyszczenie gruntów lub wód, a w szczególności lokalizowania inwestycji zaliczonych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. A wszystko to po to, aby nam i przyszłym pokoleniom nigdy nie zabrakło najwyższej jakości wód pitnych.

W ciągu siedmiu lat realizacji przedsięwzięcia przygotowano oraz opublikowano metodykę dokumentowania GZWP. Opracowano 103 dokumentacje hydrogeologiczne określające warunki hydrogeologiczne w związku z ustanawianiem obszarów ochronnych Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) oraz 28 dodatków do dokumentacji hydrogeologicznych (reambulacja dokumentacji wykonanych przed 2008 r.). Zrealizowano to siłami Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego oraz czołowych polskich przedsiębiorstw z branży geologicznej. Stworzono bazę danych GIS GZWP oraz metabazę modeli matematycznych. Stanowi to ogromny dorobek środowiska hydrogeologicznego Polski, wnoszący wiele do rozpoznania warunków hydrogeologicznych występowania wód podziemnych w kraju oraz będący podstawą do ich efektywnej ochrony.

W trakcie realizacji przedsięwzięcia udokumentowano warunki hydrogeologiczne na obszarze o łącznej powierzchni 87 687,60 km2, obejmującym ponad 26% powierzchni kraju. Dla 112 zbiorników wyznaczono obszary, które powinny być objęte dodatkową ochroną ze względu na warunki hydrogeologiczne i zagrożenie wód podziemnych o łącznej powierzchni 49 660,12 km2 (obejmujące ponad 15% powierzchni kraju). Dla tych obszarów w dokumentacjach wskazano propozycje nakazów, zakazów lub ograniczeń w użytkowaniu terenu w celu zapewnienia efektywnej ochrony zbiorników. Na tej podstawie dyrektorzy Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej mogą w trybie aktów prawa miejscowego ustanawiać formalnie obszary ochronne głównych zbiorników wód podziemnych.

Spośród 131 dokumentowanych zbiorników, po szczegółowym rozpoznaniu warunków hydrogeologicznych stwierdzono, że 19 z nich nie spełnia wszystkich warunków określonych dla GZWP. W związku z tym zostały przeklasyfikowane na Lokalne Zbiorniki Wód Podziemnych (LZWP) – struktury również zasobne w wodę, ale o mniejszych zasobach i możliwości eksploatacji, o znaczeniu lokalnym.

  GZWP marzec 2008

Mapa GZWP z 2009 r. (stan udokumentowania)

Tak ważne przedsięwzięcie nie mogło się nie udać. Pracownicy państwowej służby hydrogeologicznej byli od początku świadomi odpowiedzialności, jaka na nich ciąży. Dlatego też w PIG-PIB został powołany Zespół koordynacyjny ds. realizacji projektu GZWP, który przez siedem lat mierzył się z wieloma wyzwaniami merytorycznymi oraz organizacyjnymi. Przedsięwzięcie było realizowane w trzech etapach:
- pierwsza transza (2009–2011) – udokumentowanie 29 GZWP oraz reambulacja 15 dokumentacji wykonanych przed 2008 rokiem,
- druga transza (2011–2014) – udokumentowanie 33 GZWP,
- trzecia transza (2013–2016) udokumentowanie 39 GZWP oraz reambulacja 15 dokumentacji wykonanych przed 2008 rokiem.

Łącznie w realizację przedsięwzięcia zaangażowanych było 11 krajowych przedsiębiorstw geologicznych (podwykonawcy 92 dokumentacji oraz 15 dodatków do dokumentacji), eksperci z wyższych uczelni, a także ponad 80 pracowników PIG-PIB oraz około 40 przedstawicieli instytucji nadzorujących i opiniujących.

Dla każdego ze 131 głównych zbiorników wód podziemnych, podlegających udokumentowaniu w ramach projektu, sporządzono:
- program prac na wykonanie dokumentacji Głównego Zbiornika Wód Podziemnych lub dodatku do dokumentacji GZWP,
- dokumentację Głównego Zbiornika Wód Podziemnych, w zakresie zgodnym z obowiązującym prawem i metodyką lub dodatek
do istniejącej dokumentacji,
- mapę obszarów ochronnych wraz z określeniem zaleceń dotyczących zagospodarowania tych obszarów (jeżeli zbiornik wymagał ochrony),
- model matematyczny,
- bazę danych GIS.

 GZWP listopoad 2016

Mapa GZWP z 2016 r. (wynikowa)