Okres intensyfikacji prac badawczych i rozpoznawczych
(połowa lat 1970. - koniec 1980.)
Patrząc z dzisiejszej perspektywy okres ten trwał od połowy lat 1970. do lat tzw. transformacji ustrojowej na przełomie lat 80. i 90. XX w. Były to dziwne i burzliwe czasy, na zewnątrz świat się zmieniał, burze polityczne przewalały się także przez Instytut, dochody większości pracowników ledwie starczały na godziwe życie. W tym samym okresie Instytut Geologiczny realizował najbardziej ambitne programy badawcze, w tym głębokie wiercenia, sporządzał obszerne dokumentacje złożowe, publikował liczne mapy geologiczne. Materiały badawcze, wyniki analiz, a także rdzenie wiertnicze z tego okresu były podstawą prac Oddziału w następnych latach jego historii.
W 1975 r. weszła w życie nowa Instrukcja wykonywania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, w ujęciu kompleksowym, jako załącznik do zarządzenia Prezesa CUG (publikowana w 1977). Nie zmieniała ona zasadniczo sposobu prowadzenia zdjęcia geologicznego dla Sudetów i ich przedpola w skali 1:25 000, ale wprowadzała nowe, bardziej ujednolicone zasady opracowania dokumentacji faktów geologicznych oraz szkiców towarzyszących objaśnieniom. Stały się one bardziej samodzielnymi składnikami opracowania i dostarczały konkretnych informacji. Od czasu wprowadzenia Instrukcji z 1975 r. (oraz jej nowelizacji w 1991 r.) opracowano ostatnich 57 arkuszy mapy, kończących edycję.
Najważniejszą zmianą w stosunku do poprzednich arkuszy był nowy sposób dokumentowania faktów geologicznych. Obowiązkowym składnikiem każdego arkusza stała się mapa dokumentacyjna opracowywana w skali 1:12 500 (tylko dla Centralnego Archiwum Geologicznego), zawierająca w chwili przekazywania arkusza do druku pełną informację na temat wszystkich istniejących na obszarze arkusza archiwalnych otworach wiertniczych, profilach geofizycznych, dokumentacjach surowcowych, hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich wraz z tabelarycznymi ich zestawieniami.
Zdecydowanym postępem w stosunku do wcześniej wykonywanych map geologicznych było szerokie zastosowanie badań geofizycznych, głównie elektrooporowych (SGE) dla przedsudeckich arkuszy mapy w celu zbadania ukształtowania powierzchni podłoża podczwartorzędowego lub podkenozoicznego. Badania te umożliwiły zestawianie szkiców tektoniczno-strukturalnych o dużym stopniu wiarygodności, tym bardziej iż uwzględniane były wyniki wszystkich dostępnych otworów archiwalnych. Rezultaty tych prac mają do dzisiaj duże znaczenie praktyczne dla wszelkich badań złożowych, hydrogeologicznych, a także tektonicznych, ponieważ umożliwiły stwierdzenie przebiegu szeregu dyslokacji w podłożu podkenozoicznym bloku przedsudeckiego. Niestety, nowa Instrukcja z 1975 r., przewidująca realizację 300 do 500 mb. badawczych wierceń kartujących na obszarze każdego arkusza mapy 1:50 000, nie wprowadzała takiego wymogu w stosunku do mapy sudeckiej 1:25 000. Uniemożliwiło to rozwiązanie stosunkowo tanim kosztem wielu lokalnych i regionalnych problemów geologicznych, które do dziś są przedmiotem sporów i jałowych spekulacji.
Wykonanie na każdym arkuszu 13 płytkich wierceń badawczych mogło dać szereg pewnych informacji o takich elementach budowy geologicznej, jak głębokość zalegania podłoża krystalicznego, kąt zapadu powierzchni kontaktów intruzyjnych i tektonicznych, miąższość pokrywy osadowej i wiele innych. Nagromadzone w ten sposób informacje z obszaru całego Dolnego Śląska w ciągu wielu lat realizacji mapy byłyby na pewno lepszą podstawą do projektowania głębokich wierceń strukturalnych niż wyłącznie mapa powierzchniowa.
Obok geologów dotychczas zasłużonych dla kartografii geologicznej na Dolnym Śląsku pojawili się przedstawiciele nowego pokolenia pracowników OD PIG - J. Badura, S. Cwojdziński, Z. Cymerman, W. Kozdrój. Wprowadzili oni do praktyki obserwacji kartograficznych metodę analizy mezostrukturalnej, w tym badanie superpozycji fałdów i geometrycznej analizy strukturalnej na diagramach konturowych. Zdecydowany postęp w realizacji szczegółowej mapy geologicznej umożliwił zestawienie i publikację na tej podstawie dolnośląskich arkuszy Mapy geologicznej Polski 1:200 000: Kłodzko, Wałbrzych i Jelenia Góra, a także udział geologów OD w publikowanych przez Instytut Geologiczny mapach geologicznych Polski w skali 1:500 000 i 1:1 mln.
Pierwsza w historii mapa metamorfizmu Dolnego Śląska oparta na podziale facjalnym procesów metamorficznych, została opracowana przez S. Maciejewskiego i T. Morawskiego w 1979 r. Omawiany okres był czasem rozkwitu programów głębokich badań strukturalnych. Między innymi opracowano w Oddziale najpierw program takich badań dla wschodniej, następnie dla zachodniej części Dolnego Śląska (L. Sawicki, A. Grocholski). Podsumowaniem stanu wiedzy wraz z programami konkretnych badań był opublikowany w 1982 r. pod redakcją obu wymienionych geologów zbiorowy tom pt: „Stan rozpoznania i kierunki badań strukturalnych Dolnego Śląska". Praca ta do dziś stanowi przewodnik po nierozwiązanych zagadnieniach geologii tego regionu. Przyjdzie nad nimi pracować przyszłym pokoleniom...
Niektóre z powstałych wówczas programów zostały zrealizowane. W drugiej połowie lat 1970. były to wiercenia strukturalne na pograniczu depresji północnosudeckiej z blokiem przedsudeckim oraz jednostką kaczawską (J. Milewicz). Razem z nieco późniejszym projektem poszukiwawczym rud miedzi (A. Bossowski, J. Bałazińska) otwory wtedy wykonane, wraz z badaniami sejsmicznymi, umożliwiły precyzyjne rozpoznanie wgłębnej budowy tej depresji, zwłaszcza jej ram północno-wschodnich. Kilka głębokich otworów wykonano w ramach badań tektoniczno-facjalnych młodych obniżeń i rowów - na przedpolu środkowej części Sudetów oraz w tzw. rowie Paczkowa. Prace te pozwoliły udokumentować istnienie symetrycznych lub wydłużonych basenów sedymentacyjnych wypełnionych przez utwory osadowe i wulkanogeniczne trzeciorzędu.
Pod koniec lat 1970. rozpoczęto realizację projektu rozpoznania wgłębnej budowy struktury bardzkiej (J. Milewicz, M. Chorowska) - dość słabo poznanej, depresyjnej, choć intensywnie zdeformowane, jednostki wypełnionej przez utwory paleozoiku (ordowik-dolny karbon) i sfałdowanej przed karbonem górnym. Dwa zaprojektowane głębokie otwory: Żdanów IG-1 i Boguszyn IG-1 miały dostarczyć informacji na temat miąższości i struktury wewnętrznej kompleksu bardzkiego oraz charakteru jego podłoża. Realizacja wiercenia Żdanów przyniosła spodziewane efekty - osiągnięto podłoże tworzone tu przez gnejsy sowiogórskie i potwierdzono olistolitowy charakter kompleksu bardzkiego. Wiercenie Boguszyn IG-1, mające wielkie znaczenie dla rozpoznania stratygrafii tego kompleksu, nie osiągnęło jednak podłoża mimo osiągnięcia 2200 m głębokości. Do dziś oba wiercenia są podstawowym źródłem informacji o głębszej strukturze jednostki bardzkiej.
Regionalne badania geofizyczne prowadzone metodą grawimetryczną i magnetyczną były merytoryczną podstawą uruchomienia w latach 1980. programu badań anomalii geofizycznych na bloku przedsudeckim w celu rozpoznania wywołujących je ciał ultramaficznych i maficznych (J. Jerzmański). Program ten stał się jednym z najbardziej owocnych w historii badań strukturalnych prowadzonych przez OD PIG. Umożliwił on rozpoznanie amfibolitowego (metagabrowego) masywu Niedźwiedzia leżącego we wschodniej części bloku przedsudeckiego (otwory Niedźwiedź IG 1 i 2), stwierdzenie kontynuacji ku NE masywu serpentynitowo-gabrowego Ślęży (otwory Borek Strzeliński IG-1, Przecławice IG-1 i 2) oraz odkrycie wydłużonego NW-SE i zalegającego wertykalnie wzdłuż granic metamorfiku środkowej Odry kompleksu metawulkanitów maficznych między Środą Śląską a Prochowicami (otwory Wilków IG-1, Środa Śląska IG-1, Chomiąża IG-1).
Znaczący program badań strukturalnych związany był z projektem dotyczącym wgłębnej struktury SE części strefy dyslokacyjnej środkowej Odry między Wrocławiem a Opolem (L. Sawicki). Wykonano w jego ramach 7 głębokich otworów wiertniczych, z których 5 osiągnęło podłoże krystaliczne. Obok potwierdzenia danych na temat litostratygrafii platformowej pokrywy mezozoicznej SE części monokliny przedsudeckiej uzyskano ważne dane dotyczące podłoża krystalicznego tej bardzo słabo znanej, ukrytej części bloku przedsudeckiego. Dodatkowym, choć niespodziewanym rezultatem wiercenia Odra 5/I w Grabinie koło Niemodlina było nawiercenie silnie zmineralizowanych wód termalnych wydostających się z otworu pod silnym ciśnieniem. Wody te stały się później obiektem zainteresowania gospodarczego i szczegółowych badań hydrogeologicznych (M. Czerski, A. Wojtkowiak).
Ostatni w omawianym okresie, a ściślej, w ogóle ostatni, jak dotąd, program głębokich wierceń strukturalnych na Dolnym Śląsku związany był z obszarem depresji śródsudeckiej. Jego celem było zbadanie budowy wgłębnej i węglonośności utworów karbonu tej jednostki. W latach 1980. wykonano głębokie wiercenia: Lubawka, Grzędy, Głuszyca, Unisław Śląski i Dzikowiec IG 1 (A. Bossowski, A. Grocholski, A. Ihnatowicz). Z wyjątkiem tego ostatniego otworu, zlokalizowanego w brzeżnej strefie SE części depresji, pozostałe, mimo osiągnięcia znacznych głębokości (Unisław Śląski IG-1 - 2300 m, najgłębszy otwór w Sudetach), zostały zakończone w utworach górnego lub dolnego karbonu i nie pozwoliły na odpowiedź na, do dziś frapujące pytanie, jak zbudowane jest podłoże depresji śródsudeckiej. Mimo to otwory te wniosły wiele nowych danych dotyczących litostratygraficznego i facjalnego rozwoju utworów permu i karbonu. W latach 1990. dane te umożliwiły opracowanie ważnych syntez. Omawiany program wierceń badawczych był jako jedyny kontynuowany na początku lat 1990. w SE części depresji śródsudeckiej, w rejonie Nowej Rudy. Łącznie wykonano tu 6 otworów (A. Bossowski, A. Ihnatowicz). Otwór Miłków PIG-1 był ostatnim głębokim wierceniem badawczo-poszukiwawczym jakie wykonano w Sudetach. Otwory te nie pozwoliły niestety na stwierdzenie nowych zasobów węgla kamiennego w Zagłębiu Dolnośląskim i tym samym przesądziły o szybszej likwidacji górnictwa węglowego w tym regionie.
Omawiany okres to także lata intensywnych prac złożowych - zarówno poszukiwawczych (do nich należały m.in.: program rozpoznania anomalii geofizycznych na bloku przedsudeckim - rudy żelaza i tytanu, i wspomniane wiercenia w depresji śródsudeckiej - węgiel kamienny), jak i rozpoznawczych. Te ostatnie objęły mineralizację kasyterytową (cyna i kobalt) w pasmach łupkowych metamorfiku izerskiego oraz złoża barytu-fluorytu w strefie uskoku śródsudeckiego. Intensywne badania oraz prace geofizyczne i wiertnicze prowadzono od końca lat 1970. po koniec 1980. w zachodniej części Pasma Kamienickiego (M. Szałamacha, M. Michniewicz). Umożliwiły one udokumentowanie, we współpracy z geologami innych instytucji, kilku złóż rud cyny: Krobica E, Gierczyn, Krobica W, a także stworzenie modelu przestrzennego złoża i określenie jego prawdopodobnej genezy. I chociaż następnie, w wyniku zmian kryteriów zasobowych wystąpienia te straciły rangę złóż, prace OD PIG w tej dziedzinie stanowią trwały dorobek instytucji. O ich przyszłej wartości zdecyduje rozwój technologii i potrzeby kraju.
Prace dokumentacyjne, w tym badania geochemiczne, geofizyczne i prace wiertnicze prowadzono pod koniec lat 1980. w rejonie wystąpień barytu i fluorytu w strefie Jeżowa Sudeckiego - Radomierza (M. Szałamacha, C. Sroga). Złoże to, choć niewielkie zasobowo, zostało udokumentowane. Nie ma ono dziś znaczenia gospodarczego, ale przeprowadzone badania wniosły wiele nowych danych na temat mineralizacji barytowofluorytowej w Sudetach, a także budowy geologicznej walnej strefy dyslokacyjnej, jaką stanowi uskok śródsudecki. Omawiany okres jest także czasem, w którym zdecydowanie wzrosła aktywność Oddziału Dolnośląskiego w dziedzinie badań surowców skalnych.
Opracowano regionalne syntezy geologiczno-złożowe dla krystalicznych wapieni Gór Kaczawskich, skał kwarcowych bloku przedsudeckiego (Wądroże Wielkie, Mikołajowice), trzeciorzędowych skał ilastych obszaru przedsudeckiego, a także atlas surowcowy depresji północno-sudeckiej. Nowymi surowcami skalnymi, którymi zajęli się geolodzy OD były surowce skaleniowe (S. Dyjor, J. Koźma) i bentonitowe zwietrzeliny bazaltowe (H. Kościówko, S. Dyjor). Prace rozpoznawcze, a następnie detalizujące doprowadziły do rozpoznania złóż surowców skaleniowych w rejonie Opolna-Markocic w worku żytawskim, we wschodniej osłonie granitów Karkonoszy (Miedzianka) i w rejonie Niemczy na bloku przedsudeckim. Zwietrzeliny bazaltowe (właściwie zmienione autometasomatycznie bazalty) były poddane badaniom mineralogicznym i technologicznym na Pogórzu Izerskim i na bloku przedsudeckim - w wyniku których udokumentowano złoże Krzeniów-Męcinka oraz Leśna.
Nie pozostawały z tyłu także badania hydrogeologiczne. Zapoczątkowane jeszcze w latach 1960. były ukierunkowane na regionalną kartografię hydrogeologiczną. W realizacji dolnośląskich arkuszy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000 wziął udział zespół hydrogeologów: B. Mroczkowska, M. Michniewicz, M. Czerski i A. Wojtkowiak. Równolegle prowadzono także regionalne badania hydrogeochemiczne - we wschodniej osłonie granitów Karkonoszy, w utworach kredy rowu górnej Nysy Kłodzkiej.
Z końcem lat 1980. pewien typ aktywności Oddziału w ramach działań Państwowego Instytutu Geologicznego uległ zakończeniu. Z jednej strony był to okres niezwykłej intensywności prac i badań geologicznych, snucia jeszcze szerszych i ambitniejszych planów na przyszłość, z drugiej wszak, stały pośpiech w realizacji zadań nie sprzyjał pełnemu wykorzystaniu naukowemu zgromadzonych danych. Zabrakło czasu na szersze syntezy, często na publikację zebranych informacji. Nie wszystkie wyniki badań Instytutu, choć niezwykle interesujące, dotarły do szerszej społeczności geologów. Zabrakło także możliwości politycznych dla szerszych kontaktów zagranicznych. Na to wszystko czas miał nadejść już niebawem.
