Okres zmian i nowych zadań (lata 1990-2003)
W okresie transformacji ustrojowej uległa zmianie polityka Państwa w stosunku do zadań Państwowego Instytutu Geologicznego. Zakończone zostały stopniowo projekty związane z wykonywaniem głębokich wierceń (ostatnie na Dolnym Śląsku - Miłków PIG-1 zakończono w 1991 r.), rozpoczęto natomiast realizację nowych programów i tematów, ukierunkowanych na bezpośrednie wykorzystanie przetworzonej informacji geologicznej przez administrację państwową i samorządową oraz koncesjobiorców i przedsiębiorców.
Początek lat 1990. to także generalna wymiana pokoleniowa w kadrze Oddziału - na emerytury przeszła duża grupa najstarszych stażem geologów, którzy uczestniczyli w pionierskich czasach instytutu. Od tego momentu tradycja Oddziału Dolnośląskiego była kontynuowana przez grupę pracowników, którzy rozpoczęli tu pracę w latach 1970. i pierwszej połowie 1980. Z jednej strony zdążyli oni nabrać już odpowiedniego doświadczenia, z drugiej, będąc w wieku 30-40 lat, byli gotowi także pod względem psychicznym do zmiany sposobu pracy, wdrażania nowoczesnych metod komputerowych, podejmowania nowych zadań.
Nadszedł czas wykorzystywania ogromu materiałów faktograficznych nagromadzonych w poprzednich latach, na syntezy w różnych dziedzinach, opracowywanie i publikowanie nowych typów map i atlasów geologicznych w różnych skalach, a także na zupełnie nowe formy działalności związane z ochroną środowiska abiotycznego. Niezmiennie kontynuowano edycję Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, wydawaną aż do jej zakończenia w 1995 r. w sposób klasyczny, poprzez druk arkuszy map i objaśnień tekstowych. Okazją do podsumowania całości edycji była jubileuszowa sesja naukowa z okazji 75-lecia PIG, która odbyła się we Wrocławiu 24.06.1994 r. Cel całego, blisko 50-letniego programu, którym było pełne pokrycie obszaru Dolnego Śląska szczegółową, źródłową mapą geologiczną w cięciu arkuszowym dostarczającą podstawowej informacji o budowie geologicznej całego obszaru, został osiągnięty. Zaletą mapy jest niewątpliwie wysoki stopień dokładności prac polowych i udokumentowania mapy. Ilość punktów dokumentacyjnych na 1 km2 mapy waha się w zależności od stopnia komplikacji budowy geologicznej od 10 do 25. Należą do nich nie tylko odsłonięcia naturalne i sztuczne i archiwalne otwory wiertnicze, ale także wkopy badawcze i sondy wykonywane w ilości od 300 do 700 na arkusz o powierzchni 81 km2. Od lat 1980. wkopy i sondy były wykonywane mechanicznie.
Wadą edycji jest natomiast przestarzały i często słabo czytelny podkład topograficzny będący spolszczoną wersją mapy niemieckiej. Bardzo często jest on w znacznym stopniu nieaktualny. Długotrwałość realizacji edycji wpłynęła negatywnie na jej jednolitość merytoryczną i formalną. Jest wiele przykładów niezgodności rysunku intersekcyjnego, nazewnictwa skał i stratygrafii na sąsiadujących arkuszach. Mimo to edycja SMGS stanowi trwałe osiągnięcie Oddziału Dolnośląskiego PIG. Stanowi ona dobrą podstawę dla sporządzania różnego typu map geologicznych w mniejszych skalach, zakrytych i odkrytych, specjalistycznych map problemowych: tektonicznych, strukturalnych, a także wszelkich projektów regionalnych badań surowcowych i geofizycznych, regionalnych badań hydrogeologicznych i planowania przestrzennego w skali województw.
Cechą wspólną wszystkich podejmowanych w latach 1990. programów geologiczno-kartograficznych jest powiązanie danych z obrazem kartograficznym w systemie GIS realizowanym w PIG za pomocą programu Arc Info. Oddział Dolnośląski przez cały czas bierze udział w cyfrowaniu Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Opracowanie nowych, specjalistycznych map i atlasów geologicznych stało się jednym z ważnych zadań Oddziału. W pierwszych latach 1990. opracowana została arkuszowa Mapa strukturalna Dolnego Śląska w skali 1:50 000 (Z. Cymerman). Chociaż pozostała ona tylko w opracowaniu archiwalnym, przyniosła ogrom informacji o mezostrukturach planarnych i linijnych występujących we wszystkich jednostkach tektonostratygraficznych. Ważną cechą mapy jest fakt, iż mezostruktury zostały zinterpretowane w oparciu o nowoczesną analizę kinematyczną wprowadzoną do praktyki badań tektonicznych w początku lat 1980., a do praktyki geologii polskiej przez autora mapy - Z. Cymermana.
W 1995 r. Oddział Dolnośląski wydał wieloarkuszową Mapę geologiczną regionu dolnośląskiego z przyległymi obszarami Czech i Niemiec w skali 1:100 000 bez utworów czwartorzędowych (L. Sawicki), stanowiącą syntezę obrazu intersekcyjnego SMGS. Uczestniczył także w opracowaniu dolnośląskich fragmentów szeregu map ogólnopolskich wydawanych przez PIG w skalach 1:500 000 i 1:1 000 000, np. w takich publikacjach jak: Mapa ścięcia poziomego Polski w skali 1:500 000, Mapa tektoniczna Polski 1:500 000.
Cechą charakterystyczną ostatniego okresu historii Oddziału jest coraz szersza współpraca zagraniczna. W skali regionu to przede wszystkim współpraca ze służbami geologicznymi Czech, Saksonii i Brandenburgii. Skupiła się ona na wspólnej realizacji przygranicznych arkuszy map geologicznych w skali 1:200 000 i 1:50 000, bądź też na realizacji wspólnych, nowych inicjatyw kartograficznych. Należą do nich bardzo popularne ostatnio mapy geologiczne dla turystów wykonywane we współpracy OD PIG ze strona czeską. Dotychczas wydano takie mapy dla Masywu Śnieżnika i Gór Stołowych/Adrspachu (E. Gawlikowska), inne są w opracowaniu. Mapy takie służą celom edukacyjnym i popularyzującym geologię.
Inny charakter miała kilkuletnia współpraca trójstronna OD PIG - Czeska i Saksońska służby geologiczne w wyniku której opublikowano w roku 2000 nowoczesną, odkrytą mapę geologiczną Lausitz/Jizera/Karkonosze w skali 1:100 000 (W. Kozdrój, Z. Cymerman), która kompiluje współczesne dane na temat budowy geologicznej tej ważnej w skali całej Europy Środkowej, jednostki.
Ostatnio wyniki badań tektonicznych znalazły swoją syntezę w Mapie tektonicznej Sudetów i bloku przedsudeckiego w skali 1:200 000 (Z. Cymerman), a syntezę współczesnej wiedzy o budowie i ewolucji geologicznej depresji śródudeckiej stanowi Atlas Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego (A. Bossowski, A. Ihnatowicz). Opracowania tego typu zastąpiły dawne programy badań strukturalnych.
Innym kierunkiem badań podstawowych były projekty ukierunkowane na reinterpretacje istniejących, archiwalnych otworów wiertniczych przy pomocy nowoczesnych metod badań geochronologicznych i geochemicznych. Badania takie w latach 1990. były finansowane głównie poprzez projekty badawcze KBN lub współpracę międzynarodową. Geolodzy Oddziału Dolnośląskiego brali udział w międzynarodowych projektach finansowanych przez Unię Europejską: EUROPROBE (1992-2000), TEMPUS (1994 - 96) i PACE (1998-2001). Udział ten umożliwił nawiązanie kontaktów międzynarodowych, porównawcze prace terenowe, a także uzyskanie nowoczesnych analiz chemicznych. Okres wstrzymania finansowania wszelkich wierceń badawczych wykorzystany został w Instytucie także do uporządkowania materiałów i opublikowania wielu danych, w tym profili szeregu głębokich wierceń dolnośląskich w serii wydawniczej „Profile głębokich otworów wiertniczych PIG".
W omawianym okresie jednym z priorytetów badawczych Oddziału została geologia czwartorzędu. Stało się tak dzięki ukształtowaniu się przez lata zespołu specjalistów (J. Badura, B. Przybylski, E. Sztromwasser, K. Urbański), którzy zdobyli doświadczenie zawodowe w ramach realizacji Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 w różnych rejonach Polski Zachodniej. Prowadzą oni od wielu lat koordynację regionalną Szczegółowej mapy geologicznej Polski na obszarze Dolnego Śląska, Ziemi Lubuskiej i Wielkopolski.
Zainteresowanie utworami czwartorzędu wynika z ich znaczenia złożowego, geoekologicznego, a także hydrogeologicznego. W ścisłym związku z hydrogeologią pozostają podjęte przez Oddział w pierwszej połowie lat 1990. badania tzw. dolin kopalnych (M. Michniewicz). Dzięki nim został udokumentowany przebieg szeregu rynnowych struktur kopalnych wypełnionych przez osady czwartorzędowe, w tym żwiry stanowiące zbiorniki wód podziemnych wysokiej jakości. Jest to niewątpliwie przyszłościowy kierunek badań, wymagający jednak wykonania płytkich wierceń badawczych.
Pod koniec lat 80. rozpoczęto realizację nowego wielkiego programu PIG - ochrony litosfery. Program ten nabrał znaczenia w latach 1990., zmieniając dość radykalnie zasadniczy kierunek badawczy PIG, z prac o charakterze złożowym ku geologii środowiskowej. W ramach tego programu Oddział uczestniczył w wykonaniu atlasów geologiczno-surowcowych z elementami ochrony środowiska dla depresji śród- i północnosudeckiej, inwentaryzacji surowców skalnych użytecznych w ochronie środowiska, mapy mineralnych surowców odpadowych regionu w skali 1:200 000, atlasu hydrogeochemicznego utworów kredy niecki śródsudeckiej i rowu górnej Nysy Kłodzkiej oraz atlasów geochemicznych Wałbrzycha (1:50 000), województwa legnickiego i Wrocławia (w skali 1:100 000). Te ostatnie przynoszą obiektywne informacje na temat stanu zanieczyszczenia gleb, osadów wodnych, wód powierzchniowych i podziemnych na obszarach aglomeracji miejskich i przemysłowych. Wszystkie te działania ukierunkowane są na ocenę stanu różnych elementów środowiska geologicznego z punktu widzenia problemów jego ochrony. W ostatnich latach Oddział realizuje program ochrony georóżnorodności, tj. najcenniejszych obiektów przyrody nieożywionej, w które obfituje region dolnośląski.
W latach 1990. rozpoczęto realizację całkowicie nowych programów kartograficznych - Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 oraz Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w tej samej skali. Mapy te, opracowywane w formie cyfrowej przy wykorzystaniu systemu Intergraf, wykonywane są w sposób umożliwiający bezpośrednie wykorzystanie także przez nie-geologów, a więc osoby zajmujące się różnymi aspektami zagospodarowania i wykorzystania środowiska geologiczno-przyrodniczego. Realizacja obu map umożliwiła zebranie ogromnej ilości informacji geologiczno-złożowych, hydrogeologicznych i środowiskowych, które stanowią podstawę bardziej szczegółowych opracowań.
Koncentracja prac nad zagadnieniami geoekologicznymi nie oznaczała oczywiście zaniechania działań w innych, tradycyjnych domenach, np. w zakresie geologii złożowej. Prowadzone były badania dla zbilansowania bazy zasobów prognostycznych i perspektywicznych surowców mineralnych, prace poszukiwawcze i rzadziej rozpoznawcze złóż wielu surowców skalnych, zwłaszcza takich kopalin, jak: kamienie budowlane i drogowe, ilaste surowce ceramiczne i budowlane, kaoliny i gliny biało wypalające się, kwarc żyłowy, potasowe surowce skaleniowe, wapienie i marmury, kruszywa naturalne, bentonitowe zwietrzeliny bazaltowe, a także wód podziemnych, w tym wód termalnych. Wiele z nich to złoża występujące jedynie na Dolnym Śląsku, często o unikalnej wartości. W rezultacie ograniczania finansowania prac geologiczno-poszukiwawczych przez Państwo, a także w związku z wprowadzeniem nowego prawa geologicznego i górniczego Oddział Dolnośląski rozpoczął nowy dla siebie typ działalności polegający na wykonywaniu pakietów informacyjnych złóż, na zlecenie podmiotów gospodarczych ubiegających się o koncesje, a także na waloryzacji złóż surowców skalnych, określania ich wartości użytkowej, sporządzania raportów oddziaływania eksploatacji kopalin na środowisko. Ten rodzaj aktywności, wynikający z zapotrzebowania rynku geologicznego, mieści się dobrze w celach i zadaniach służby geologicznej państwa.
W ramach działań typowych dla służby geologicznej, zlecanych instytutowi przez głównego geologa kraju znajdują się prowadzenie rejestru zasobów kopalin i wód podziemnych, stałej sieci obserwacji wód podziemnych, opracowanie danych dla kontroli koncesji, obsługa filii Centralnego Archiwum Geologicznego, w tym także archiwum rdzeni wiertniczych w Sadowicach pod Wrocławiem, przygotowywanie zasad polityki koncesyjnej dla złóż surowców skalnych itp. Oddział Dolnośląski odpowiada oczywiście za prowadzenie prac tego typu na obszarze Dolnego Śląska, Opolszczyzny oraz południowych części Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej.
Oddział Dolnośląski prowadził także, w ramach działalności całego PIG, stałą weryfikację danych o złożach i ich zasobach, udostępniając ją, po przetworzeniu, w bazie danych MIDAS oraz przygotowywał materiały do kontroli koncesji prowadzonej przez państwowe organy koncesyjne. W połowie lat 1990. pojawiła się nowa, interesująca tematyka prac Oddziału - hałdy, wysypiska i osadniki mineralnych surowców odpadowych. Dolny Śląsk jest obszarem występowania bardzo licznych obiektów tego typu. Były one przedmiotem inwentaryzacji, ocen wartości surowcowej i oddziaływania na środowisko. W ostatnich latach problematyka ta nabiera dodatkowego znaczenia z uwagi na wagę zagadnień związanych z gospodarką odpadami.
Ale lata 1990. i początek XXI w. to nie tylko realizowane programy i tematy. Do dobrej praktyki Oddziału weszły obchodzone regularnie co 5 lat, w ramach całego Instytutu, jubileusze: w 1989 r. - 40-lecia, w 1994 r. - 45-lecia, w 1999 r. - 50-lecia, a w 2004 r. - 55-lecia Oddziału Dolnośląskiego. Są one okazją do podsumowania osiągnięć na specjalnych sesjach jubileuszowych, organizacji wystaw, promocji naszej pracy i możliwości badawczych.
Z okazji jubileuszy przeprowadzano także remonty, adaptacje pomieszczeń, odnowienie wyposażenia. Zupełnie zmieniła się w ciągu tych lat koncepcja wykorzystania pomieszczeń - połączono dawne klitki w obszerne i nowocześnie umeblowane gabinety, przebito połączenia między skrzydłami budynku na poszczególnych piętrach, nowoczesnego wyposażenia doczekała się biblioteka i archiwum materiałów geologicznych. W miejsce dawnych, a już nie wykorzystywanych pomieszczeń laboratoryjnych, zorganizowano pracownie komputerowe.
Zarówno wewnątrz jak i z zewnątrz Oddział Dolnośląski prezentuje się godnie. Nowa kolorystyka elewacji uwypukla piękno starego budynku otoczonego drzewami i krzewami. Przepiękne, kwitnące wiosną krzewy rododendronów po obu stronach wejścia głównego wręcz zachęcają do pracy. Warunki do niej są dziś rzeczywiście najlepsze w historii Oddziału. Ale wielką wartością Oddziału są także stosunki międzyludzkie.
Obecna załoga Oddziału tworzy zgrany zespół ludzi, którzy nawzajem się cenią i często lubią. Dobrą markę w środowisku geologicznym Polski ma zespół specjalistów geologii czwartorzędu - J. Badura, B. Przybylski, K. Urbański, E. Sztromwasser, specjaliści - tektonicy: Z. Cymerman, W. Kozdrój, zespół hydrogeologów: M. Michniewicz, Wojtkowiak, M. Czerski, J. Kiełczawa, M. Kłonowski, zespół specjalistów od spraw złóż kopalin i problemów ochrony środowiska - A. Stachowiak, C. Sroga, K. Seifert, J. Koźma, sedymentolog A. Ihnatowicz, petrolog organiczny G. Nowak i inni.
Ostatnie 15 lat to także okres największej w historii Oddziału liczby skutecznych obron prac doktorskich z różnych dziedzin. W 2004 r. Oddział Dolnośląski uzyskał pierwszego w swojej historii doktora habilitowanego. Emerytowani pracownicy utrzymują stały i sympatyczny kontakt z obecną załogą. Przejawia się on m.in. w corocznym Dniu Seniora, wspólnym spotkaniu w dniu święta Barbórki. Obecnie, działający od 55 lat, Oddział Dolnośląski im. Henryka Teisseyre 'a jest nowoczesną jednostką badawczo-naukową realizującą zarówno zadania państwowej służby geologicznej i hydrogeologicznej, jak i podstawowe badania geologiczne, zwłaszcza w zakresie badań ewolucji geologicznej kompleksów metamorficznych i magmowych Sudetów, często we współpracy międzynarodowej, a także działa na wolnym rynku zleceń. Podejmując trudne wyzwania współczesności staramy się kontynuować tradycję Państwowego Instytutu Geologicznego, jednocześnie przyczyniając się, w miarę naszych możliwości, poprzez rozpoznanie budowy geologicznej, warunków hydrogeologicznych i geośrodowiskowych Dolnego Śląska do zaspokajania oczekiwań społeczeństwa, administracji rządowej i samorządowej.
