Historia i kierunki rozwoju geografii gleb w Polsce

Transkrypt

1 Historia i kierunki rozwoju geografii gleb w Polsce

2

3 Uniwersytet Jagielloński Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Historia i kierunki rozwoju geografii gleb w Polsce pod redakcją Marka Drewnika Andrzeja Kacprzaka Wojciecha Szymańskiego Kraków 2011

4 Publikację wydano ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Recenzenci: prof. dr hab. Antoni Jackowski prof. dr hab. Zbigniew Zagórski Korekta tekstu: Zofia Smęda Adjustacja tekstów w języku angielskim: Andrzej Kacprzak Skład tekstu i przygotowanie do druku: Alicja Marciniak-Nowak Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Projekt okładki i opracowanie graficzne rycin i wkładek: Marek Drewnik, Wojciech Szymański Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Kraków 2011 ISBN Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ ul. Gronostajowa 7, Kraków, Polska tel , faks Druk: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, Kraków, Polska tel , fax

5 Spis treści Przedmowa Antoni Jackowski Zamiast wstępu Część I Historia geografii gleb w Polsce Joanna Niemyska-Łukaszuk, Stefan Skiba Dzieje i rozwój nauki o glebie w ośrodku krakowskim Stefan Skiba, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak Nauka o glebie w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego Ważniejsze publikacje powstałe w Zakładzie Gleboznawstwa i Geografii Gleb Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Jacek Chodorowski, Ryszard Dębicki Historia i rozwój geografii gleb w Zakładzie Gleboznawstwa UMCS w Lublinie Renata Bednarek Historia i perspektywy rozwoju Zakładu Gleboznawstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Część II Aktualna problematyka badawcza Renata Bednarek, Michał Dąbrowski, Marcin Świtoniak Antropogeniczne przekształcenia pokrywy glebowej gminy Jeżewo Anthropogenic transformations of soil cover of the Jeżewo District... 65

6 Marek Drewnik, Marcin Żyła Naturalne i antropogeniczne przemiany gleb utworów pyłowych Polski Południowej Natural and anthropogenic transformation of soils developed on silty materials in Southern Poland Piotr Hulisz Geneza, właściwości i pozycja systematyczna gleb aluwialnych wytworzonych z piaszczystych osadów morskich (Beka, Zatoka Pucka) Genesis, properties and systematic position of alluvial soils developed from sandy marine sediments (Beka, Gulf of Puck) Michał Jankowski Czwartorzędowe gleby kopalne w wydmach Kotliny Toruńskiej i Borów Tucholskich Quaternary paleosols in the dunes of the Toruń Basin and the Tuchola Forests Michał Jankowski Rozmieszczenie i prawidłowości geograficzne występowania gleb ochrowych w Polsce Distribution and geographical regularities of the Ochre soils occurrence in Poland Andrzej Kacprzak, Wojciech Szymański, Katarzyna Maj-Szeliga, Michał Skiba, Wojciech Szeliga Skład mineralny gleb i pokryw stokowych na przykładzie Góry Lanckorońskiej (Pogórze Wielickie) Mineral composition of soils and cover-beds on the example of Góra Lanckorońska (Wieliczka Foothills) Andrzej Kacprzak, Katarzyna Maj-Szeliga, Patrycja Wójcik-Tabol, Marcin Żyła Utwory macierzyste gleb Pogórza Wielickiego w świetle petrografii części szkieletowych w katenie Góry Lanckorońskiej Soil parent materials in the Wieliczka Foothills in the light of coarse fragments petrography in the catena of Góra Lanckorońska Maciej Markiewicz Fosfor w badaniach dawnego osadnictwa Phosphorus in the study of former settlement... 79

7 Adam Michalski, Renata Bednarek Funkcjonowanie gleb w krajobrazie rolniczym równi zalewowej dolnej Wisły Functioning of soils in the agricultural landscape of the lower Vistula floodplain.. 81 Łukasz Musielok, Andrzej Kacprzak Zróżnicowanie pokrywy glebowej w systematykach gleb (PTG, WRB, Soil Taxonomy) na przykładzie wybranego fragmentu Gór Kamiennych Soil cover variety in soil classifications (PTG, WRB, Soil Taxonomy) on the example of a selected area in Góry Kamienne Wojciech Szymański Geneza i ewolucja poziomu fragipan w glebach płowych zaciekowych opadowo-glejowych (Albeluvisols) Pogórza Karpackiego Genesis and evolution of fragipan horizon in Albeluvisols of the Carpathian Foothills Marcin Świtoniak Wpływ denudacji antropogenicznej na właściwości gleb o dwudzielnym uziarnieniu krajobrazów młodoglacjalnych na przykładzie Pojezierza Brodnickiego The influence of accelerated erosion on the properties of vertically texture-contrasted soils in young glacial landscapes (Brodnica Lake District) Łukasz Uzarowicz Przemiany mineralne w technogenicznych utworach glebowych (Technosols) wykształconych na odpadach poprzemysłowych zawierających siarczki żelaza Mineral transformations in technogenic soils (Technosols) developed on mine spoils containing iron sulphides Katarzyna Wasak Wstępne wyniki badań nad właściwościami próchnic i tempem rozkładu materii organicznej w glebach wytworzonych ze skał węglanowych pod zbiorowiskami buka i świerka w reglu dolnym Tatr Preliminary investigation of humus properties and organic matter decomposition in soils developed on carbonate bedrock of the lower forest belt in the Tatra Mountains under beech and spruce... 91

8

9 Krakowskim geografom naszego pokolenia gleboznawstwo kojarzy się z profesorem Tomaszem Komornickim z Akademii Rolniczej w Krakowie, który przez ponad 30 lat nauczał i przedstawiał studentom geografii właściwości gleb i ich rozmieszczenie na kuli ziemskiej. W roku 1987 w naszym Instytucie stworzono warunki dla rozwoju nauki o glebie, zatrudniając profesora Stefana Skibę (ucznia T. Komornickiego). Od tej pory obserwuje się rozwój tej dziedziny nauk geograficznych w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stworzony został fachowy i prężny zespół naukowo-dydaktyczny, na co również miały wpływ bardzo dobre warunki laboratoryjno-dydaktyczne w nowych pomieszczeniach Kampusu UJ. Przez blisko ćwierćwiecze wypromowano ponad 50 magistrów oraz 11 doktorów. Zajęcia dydaktyczne prowadzone są nie tylko dla geografów, ale również dla biologów oraz dla studentów kierunków biologiczno-geograficznego, biologiczno-geologicznego (ochrona przyrody), dla międzywydziałowego kierunku ochrona środowiska oraz dla studentów archeologii. Prace naukowe zespołu Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb są znaczące zarówno w skali Polski, jak i regionu. Są to na przykład wielkoskalowe mapy gleb karpackich parków narodowych czy obszaru miasta Krakowa. W omawianym okresie opublikowano w czasopismach ogólnopolskich i międzynarodowych ponad 150 prac naukowych, które przedstawiono w spisie publikacji Zakładu. Z okazji prawie ćwierćwiecza działalności gratulujemy Zespołowi Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb naszego Wydziału i Instytutu osiągnięć na polu naukowym i dydaktycznym. Dyrektor Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. dr hab. Bolesław Domański prof. dr hab. Kazimierz Krzemień

10

11 Przedmowa Geografia gleb jest nauką stanowiącą zarówno część nauki o glebie w aspekcie gospodarki rolnej, jak i część nauk geograficznych (gleba jako jeden z komponentów środowiska przyrodniczego). W ostatnich kilkudziesięciu latach główny nurt gleboznawstwa polskiego koncentrował się na uczelniach rolniczych, a geografia gleb rozwijała się w ośrodkach uniwersyteckich (Wydziały Biologii i Nauk o Ziemi). Okazją do wydania niniejszego tomu jest ćwierćwiecze Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego zbiegające się w czasie ze 120-leciem utworzenia przy Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego Studium Rolniczego, przekształconego później w Wydział Rolniczy. W części pierwszej tej publikacji zawarto zarys historii i rozwoju nauki o glebie w ośrodku krakowskim, przy czym szczegółowo przedstawiono dorobek naukowy Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb IGiGP UJ. Przedstawiono również rozwój i dorobek zakładów gleboznawstwa funkcjonujących w strukturach uniwersyteckich jednostek geograficznych Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W części drugiej przedstawiono przegląd aktualnej tematyki badań realizowanych głównie przez badaczy młodego pokolenia. Zamieszczone tu teksty stanowią streszczenia wystąpień i posterów prezentowanych w ramach seminarium naukowego Kierunki rozwoju geografii gleb w Polsce zorganizowanego w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w czerwcu 2011 roku. Redaktorzy

12

13 Zamiast wstępu Antoni Jackowski Profesor Honorowy Uniwersytetu Jagiellońskiego Przed paroma tygodniami dostałem dość niespodziewaną propozycję napisania kilku słów wprowadzenia do wydawnictwa poświęconego w większości historii geografii gleb i gleboznawstwa w Polsce. Dla geografa parającego się w ostatnich latach historią naszej dziedziny nauki oferta taka była niezwykle nęcąca. Równocześnie jednak pojawiła się refleksja typu merytorycznego: co ja, skromny badacz z zakresu geografii religii, mogę powiedzieć o dziejach polskiej nauki o glebie? Wahałem się, czy podołam realizacji powierzonego mi zadania. Moje rozterki nie trwały jednak długo. Po pierwsze, problematyka nie jest mi zupełnie obca, jako że w trakcie studiów (mimo że było to ponad pół wieku temu) miałem zajęcia z gleboznawstwa ze wspaniałym Profesorem Tomaszem Komornickim. Po drugie co było ważniejsze jednym z moich najbliższych Przyjaciół jest wybitny geograf gleb i gleboznawca Profesor Stefan Skiba. Wieloletnia znajomość z Nim w połączeniu ze wspólnymi wyjazdami, konsumpcją litrów kawy (i nie tylko!) oraz wielogodzinnymi rozmowami i przekomarzaniami się pozwoliły mi choć trochę zrozumieć, na czym polega istota pracy twórczej mego Przyjaciela. Uznałem, że okoliczności te stanowią wystarczającą podstawę do podjęcia się napisania krótkiego tekstu do publikacji par excellence gleboznawczej. Nie ukrywam też, że na moją ostateczną decyzję istotny wpływ miała informacja, że wydawnictwo miało być przygotowane z okazji blisko 25-letniej obecności w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ gleboznawstwa i geografii gleb oraz Profesora Stefana Skiby. Profesor Skiba uwielbia, gdy podkreśla się różne znaczenia gleby w dziejach ludzkości. Chcąc zrobić Mu przyjemność, przypomnę zatem, że w wierzeniach niektórych ludów glebie przypisywano dużą rangę kultową. Uważa się, że gleba miała walor religijny jeszcze przed powstaniem mitów odnoszących się do Ziemi. Świętość gleby podkreślały mity o stworzeniu Człowieka. Do dzisiaj lud Aché z Paragwaju umieszcza noworodka w glebie, co ma symbolizować związek pomiędzy dzieckiem a Ziemią. Inaczej mówiąc, umiłowana przez Jubilata gleba zawsze znajdowała się w kręgu szczególnego zainteresowania mieszkańców naszego globu. Na Uniwersytecie Jagiellońskim nowoczesna nauka o glebie pojawiła się w drugiej połowie XIX wieku. (Franciszek Czarnomski, ) i od tego czasu przez długie lata była obecna wśród uprawianych i nauczanych tutaj dyscyplin naukowych. Okres międzywojenny wiąże się nierozerwalnie z nazwiskiem Waleriana

14 14 Antoni Jackowski Łozińskiego ( ), geografa i gleboznawcy. Początkowo gleboznawstwo było przywiązane do Wydziału Filozoficznego UJ, potem (od 1890 r.) związane ze Studium Rolniczym, a następnie Wydziałem Rolniczym UJ (od 1923 r.). W 1953 roku z Wydziału Rolniczego UJ utworzono odrębną uczelnię Wyższą Szkołę Rolniczą (później Akademia Rolnicza, obecnie Uniwersytet Rolniczy). W okresie powojennym najwięcej powiązań z naszym Instytutem miał niezapomniany Profesor Tomasz Komornicki ( ), który przez ponad 30 lat ( ) prowadził zajęcia z gleboznawstwa dla studentów kierunku geografia. Największą zasługą Profesora Komornickiego wobec geografii było dostrzeżenie wśród swoich wychowanków niejakiego Stefana Skiby i przekonanie Go do podjęcia pracy naukowej. Po Profesorze Komornickim relacje geografów z gleboznawcami nie były już tak wyraziste. Aż do czasu, gdy w Instytucie pojawił się młody docent z tego zakresu o znanym dziś w środowisku naukowym nazwisku Skiba. Często zastanawiałem się, jak daleko wstecz sięga moja znajomość z Profesorem Stefanem Skibą. Zapewne musieliśmy ocierać się o siebie na początku lat 80. ubiegłego stulecia. Obaj działaliśmy w strukturach uczelnianych Solidarności, a był to czas gorący, gdy stale krążyło się po Krakowie i różnych uczelniach, uczestnicząc w niezliczonych zebraniach. Ale świadoma znajomość sięga dopiero okresu wczesnej wiosny 1987 roku. W środowisku akademickim Krakowa głośna była wówczas sprawa usunięcia z Akademii Rolniczej młodego docenta Stefana Skiby pół roku po zatwierdzeniu jego habilitacji przez Centralną Komisję ds. Tytułów i Stopni Naukowych. W ocenie kierownictwa uczelni i jego bezpośredniego przełożonego prof. Bolesława Adamczyka (Komisja Weryfikacyjna AR) Stefan Skiba nie gwarantował socjalistycznego wychowania młodzieży 1. W opinii AR za szczególnie niebezpieczną dla morale młodzieży akademickiej uznano działalność Stefana w podziemnych strukturach Solidarności. Wobec zaistniałej sytuacji ówczesne władze Instytutu Geografii UJ w osobach: prof. Bronisław Kortus (dyrektor), prof. Irena Dynowska (z-ca ds. naukowych) oraz doc. Antoni Jackowski (z-ca ds. studenckich) postanowiły skorzystać z okazji i zaproponować owemu karłowi reakcji 2 podjęcie pracy w naszej placówce. Umożliwiało to bowiem rozwinięcie nurtu badawczego, nieobecnego w Instytucie od końca lat międzywojennych. Nasze zamiary poparli biolodzy i archeolodzy, którzy z najwyższym uznaniem wyrażali się o dotychczasowych osiągnięciach naukowych doc. Skiby. Mediacji podjęła się prof. Dynowska, a rozmowy skończyły się przyjęciem przez Kandydata naszej propozycji. Mam w oczach Stefana, gdy po raz pierwszy przekraczał próg gabinetu Dyrektora Instytutu. Był spięty, ale uśmiechnięty, a w klapie marynarki miał wpięty opornik, odznakę podziemnej Solidarności. To nas zbliżyło, bo ja byłem podobnie udekoro- 1 S. Skiba, 2010, Metoda drobnych kroczków. Wspomnienie o Profesor Irenie Dynowskiej, [w:] M. Baścik (red.), Irena de Dynowska-Balcer PRO MEMORIA, Kraków, IGiGP UJ, s W okresie stalinowskim był to synonim wroga ludu.

15 Zamiast wstępu 15 wany. Zresztą szybko zaczęliśmy sobie mówić po imieniu. Jedyna obiekcja zgłoszona przez docenta wiązała się z Jego niepokojem, czy nasz Instytut nie dozna represji politycznych, zatrudniając wroga socjalizmu. Pamiętam, jak wszyscy uspokajaliśmy Go, zapewniając, że Uniwersytet Jagielloński to nie jest to samo, co Akademia Rolnicza. Po spotkaniu z Dyrekcją podjęto decyzję o wystąpieniu do władz Uniwersytetu z wnioskiem o zatrudnienie tego dobrze się zapowiadającego gleboznawcy. Rektor i Senat przychyliły się do naszego wniosku i w październiku 1987 roku doc. Skiba rozpoczął swoją działalność w naszym Instytucie. W jakimś sensie patronowałem potem tworzeniu się uniwersyteckiego gleboznawstwa i geografii gleb, zwłaszcza w okresie gdy pełniłem funkcję Dyrektora Instytutu czy Dziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ. Miałem przyjemność i wielki zaszczyt towarzyszyć temu przedsięwzięciu od samego początku. Nic zatem dziwnego, że w jakimś sensie czuję się współtwórcą i jednym z ojców chrzestnych Zakładu. I jestem z tego powodu bardzo dumny! Żeby nie zaburzyć chronologii dziejów Zakładu, muszę zacząć od samego Jubilata. Trawestując znane powiedzenie biblijne, że na początku Wszechświata było Słowo, można powiedzieć, że na początku naszego gleboznawstwa był Profesor Skiba. Powitaliśmy Go serdecznie, w skrytości podziwiając Jego działalność konspiracyjną. Pod względem rodzinnym był już człowiekiem ustabilizowanym. Ożeniony ze wspaniałą dziewczyną Elżbietą, pracownikiem naukowym Instytutu Zootechniki w Krakowie, był ojcem dwójki już podchowanych dzieci, córki i syna. Dzisiaj Maria jest znaną sopranistką koncertującą w całej Europie i w Stanach Zjednoczonych, a jej specjalnością jest dawna muzyka od średniowiecza po koniec XVIII wieku. Michał jest geologiem i mineralogiem, adiunktem w Instytucie Nauk Geologicznych UJ i ojcem Jasia i Krzysia, wnuków rozpuszczanych przez Dziadka Stefana. Dzieci zdawały sobie zawsze sprawę z tego, że mają wspaniałego ojca, ale wiedziały też, jak wiele zawdzięczają swojej mamie. Bowiem Profesor często porzucał rodzinę, oddając się badaniom terenowym, które prowadził w obszarach świata niekiedy dość znacznie oddalonych od Krakowa, nie mówiąc już o Widoku 3. Wtedy dziećmi musiała zajmować się kobieta pracująca, czyli Elżbieta. Robiła to zawsze z uśmiechem i wielką pogodą ducha, za co zawsze ją podziwialiśmy. Gleboznawstwo wraz z nowo przyjętym do pracy Docentem zostało początkowo ulokowane w Zakładzie Geografii Fizycznej Kompleksowej, ale już w 1990 roku utworzono odrębną Pracownię Gleboznawstwa. Stefanowi Skibie udało się skompletować interesujący, prężnie się rozwijający zespół badawczy. Zaczęto prowadzić pionierskie badania w Bieszczadach, Beskidzie Niskim oraz w Tatrach. Podejmowano również akcje ekspedycyjne w strefie polarno-tundrowej Spitsbergenu i Półwyspu Kola, a także na Saharze. 3 Widok dzielnica w Krakowie, stanowiąca część historycznych Bronowic, gdzie mieszka Profesor.

16 16 Antoni Jackowski Zainteresowanie tym kierunkiem działalności naukowej Instytutu było coraz większe, stąd w 1995 roku dotychczasową Pracownię przekształcono w Zakład Gleboznawstwa i Geografii Gleb, który obok Profesora jest dzisiaj drugim Szanownym Jubilatem. Od 1987 roku wypromowano 50 magistrów, 11 doktorów, w Zakładzie powstała też 1 rozprawa habilitacyjna (dr hab. Marek Drewnik). Profesor był również recenzentem w wielu przewodach doktorskich, habilitacyjnych oraz związanych z nadaniem tytułu naukowego profesora. Pracownicy Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb opublikowali łącznie ponad 120 prac. Dorobek tego zespołu badawczego wyraża się przede wszystkim licznymi studiami z zakresu genezy, klasyfikacji i kartografii gleb (m.in. szczegółowe mapy gleb dla parków narodowych: Bieszczadzkiego, Magurskiego oraz Tatrzańskiego, a także dla Miasta Krakowa), geografii gleb (np. badania gleb strefy polarnej i tundrowej, obszarów górskich i strefy suchej), paleogeografii (m.in. wspólne z archeologami badania gleb kopalnych), ochrony gleb. Badania koncentrują się na zagadnieniach genezy gleb w relacji do innych elementów środowiska przyrodniczego. Prowadzone są studia porównawcze nad glebami wykształconymi w różnych strefach klimatyczno-roślinnych (tundra, tajga, pustynia) oraz w różnych piętrach geoekologicznych w terenach górskich (m.in. Karpaty, Sudety, Masyw Centralny). Przedmiotem badań jest również wpływ działalności osadniczej kultur prehistorycznych na pokrywę glebową (Małopolska), a także przekształcenia gleb wynikające z antropopresji (m.in. zawartość metali ciężkich, koncentracja radionuklidów). Pracownicy Zakładu biorą udział w tworzeniu planów ochrony (przyroda nieożywiona i gleby) dla wymienionych powyżej parków narodowych. Jak na niewielką ekipę badawczą (zazwyczaj 2-3 osoby oraz doktoranci i magistranci) osiągnięcia te należy uznać za znaczące. Członkowie zespołu chętnie uczestniczą w pracach organizacyjnych Instytutu oraz uczelni. Profesor Stefan Skiba był m.in. wicedyrektorem Instytutu ds. studenckich, obecnie funkcję taką pełni dr hab. Marek Drewnik. Jubilat zasiadał również w Senacie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Należy też przypomnieć, że Stefan Skiba jest Przewodniczącym Rady Naukowej TPN, wiceprzewodniczącym Rady Bieszczadzkiego PN oraz członkiem Rady Magurskiego PN, zasiada też w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody. Aktywnie działa na forum Międzynarodowej Unii Gleboznawczej i Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego. Pracownicy uczestniczą w licznych konferencjach i kongresach krajowych i zagranicznych. Coraz częściej do współpracy z różnymi placówkami naukowymi są zapraszani młodsi pracownicy Zakładu. Efekty działalności Zakładu zostały prędko docenione przez środowiska naukowe, zarówno w Polsce, jak i za granicą. Największym osiągnięciem jest jednak to, że efektem tej niebywałej aktywności naukowej było wykształcenie się w naszym Instytucie badawczej szkoły geograficzno-gleboznawczej, wykazującej się niekwestionowanym dorobkiem i cieszącej się wielkim autorytetem na całym świecie. I jak tu nie kochać takiego Cudownego Dziecka? Kraków, 9 czerwca 2011 r.

17 Część i historia geografii gleb w polsce

18

19 DZIEJE I ROZWÓJ NAUKI O GLEBIE W OŚRODKU KRAKOWSKIM Joanna Niemyska-Łukaszuk*, Stefan Skiba** *Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, **Uniwersytet Jagielloński Wstęp Gleba jest powierzchniową częścią skorupy ziemskiej (litosfery) przekształconą w wyniku przemian podłoża przy udziale wody i warunków klimatycznych, zbiorowisk roślinnych, procesów geomorfologicznych oraz działalności człowieka. Rozwijająca się w czasie gleba stanowi więc ogniwo pośrednie łączące środowisko abiotyczne ze światem organicznym, a to warunkuje jej wielofunkcyjność w środowisku przyrodniczym. Dla potrzeb rolnictwa stanowi ona podstawową bazę produkcyjną, dla zasobów wodnych naturalny i odnawialny magazyn retencyjny. Gleba pełni również rolę sanitarną poprzez przemiany materii organicznej i tworzenie próchnicy, a jako siedlisko stanowi o bioróżnorodności, co ma wyraz w różnorodności krajobrazowej. Morfologia profilu glebowego, jako obraz procesów bio-geochemicznych (glebotwórczych), stanowi księgę dziejów, w której chronologicznie zapisane są ewolucyjne przemiany zachodzące w badanym obszarze (Skiba 2002, 2008). Ta wielofunkcyjność gleby sprawia, że nauka o glebie wykazuje cechy interdyscyplinarności, czyli przydatności zarówno dla podstawowych użytkowników, jakimi są rolnicy, jak i dla ogółu przyrodników (geologów, geomorfologów, botaników, ekologów, archeologów i paleogeografów), a także dla inżynierii środowiska przyrodniczego oraz gospodarki przestrzennej i rozwoju regionalnego. Dzieje nauki o glebie w ośrodku krakowskim Rozwój nauki o glebie w ośrodku krakowskim wiąże się z utworzeniem w roku 1890 przy Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego Studium Rolniczego, przekształconego później w Wydział Rolniczy (Komornicki 1987; Skiba 1999, 2008). Wykłady o glebie, nazywanej wówczas rolą, prowadził Franciszek Czarnomski, którego wykłady z tego zakresu opublikowano po jego przedwczesnej śmierci w Pismach Rolniczych (Czarnomski 1900). Następnie wykłady z nauki o glebie, zwanej rów-

20 20 Joanna Niemyska-Łukaszuk, Stefan Skiba Franciszek Czarnomski ( ) Walerian Łoziński ( ) Julian Tokarski ( ) nież agrogeologią, prowadzili znamienici geolodzy: Władysław Szajnocha, Walery Goetel i Edward Passendorfer. W roku 1924 utworzona została Katedra Gleboznawstwa, której kierownikiem został Zygmunt Starzyński. W roku 1928 kierownikiem Zakładu Gleboznawstwa UJ został Walerian Łoziński, geolog i gleboznawca, autor wielu opracowań glebowych z obszaru Pogórza Karpackiego i Mapy Gleb Województwa Tarnopolskiego, współautor Mapy Gleb Europy pod redakcją H. Stremmego, znany również z wprowadzenia do międzynarodowej literatury naukowej terminu peryglacjał. W okresie międzywojennym duże zasługi dla poznania gleb tatrzańskich miał zespół badawczy pod kierunkiem Jana Włodka (J. Włodek, K. Strzemieński, J. Kiełpiński, T. Wąsowicz), opracowujący właściwości gleb polan i hal tatrzańskich pod kątem możliwości wypasu owiec (Komornicki, Skiba 1996). Po przerwie wojennej, od 1945 do 1960 roku Katedrą Gleboznawstwa UJ (a od roku 1953, czyli po utworzeniu z Wydziału Rolniczego UJ Wyższej Szkoły Rolniczej, WSR) kierował lwowski mineralog i petrolog Julian Tokarski, chociaż związki z Uniwersytetem Jagiellońskim trwały dzięki wspólnym badaniom naukowym oraz zajęciom dydaktycznym. Julian Tokarski z racji uprawianej specjalności wprowadził do polskiego gleboznawstwa mineralogię gleby ze szczególnym uwzględnieniem roli minerałów ilastych w funkcjonowaniu gleby. Ten kierunek reprezentowali jego uczniowie (T. Komornicki, K. Oleksynowa, B. Adamczyk, J. Tokaj, J. Jakubiec) oraz współpracownicy z Akademii Górniczo-Hutniczej (m.in. A. Manecki). Od 1960 do 1986 roku Katedrą Gleboznawstwa kierował profesor Tomasz Komornicki, autor lub współautor map pokrywy glebowej Karkonoskiego Parku Narodowego, Tatrzańskiego Parku Narodowego, mapy Krakowa (w skali przeglądowej), znany również geografom Uniwersytetu Jagiellońskiego jako prowadzący od 1952 do 1986 roku wykłady z zakresu geografii gleb. W tym czasie, czyli od połowy lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, do zespołu badawczego Katedry Gleboznawstwa dołączali kolejno: S. Zasoński, M. Drożdż-Hara, A. Firek, J. Niemyska-Łukaszuk,

21 Dzieje i rozwój nauki o glebie w ośrodku krakowskim 21 Tomasz Komornicki ( ) Krystyna Oleksynowa ( ) Bolesław Adamczyk ( ) S. Skiba, A. Miechówka. W trakcie rozwoju Wyższej Szkoły Rolniczej/Akademii Rolniczej (a obecnie Uniwersytetu Rolniczego), w końcu lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia z Katedry Gleboznawstwa odszedł B. Adamczyk, tworząc przy Wydziale Leśnym Pracownię Gleboznawstwa (B. Adamczyk, W. Maciaszek, S. Brożek, K. Januszek). Pod koniec lat siedemdziesiątych przy Wydziale Melioracji i Geodezji utworzono pracownię gleboznawstwa melioracyjnego (K. Boroń). Przy Wydziale Geodezji i Kartografii Akademii Górniczo-Hutniczej od połowy lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku funkcjonowała jednostka gleboznawcza zajmująca się rekultywacją gleb obszarów górniczych (T. Skawina, C. Żuławski, M. Trafas, S. Gruszczyński, T. Gołda, T. Eckes, W. Krzaklewski, T. Wąchalewski), której tradycje obecnie kontynuuje Katedra Kształtowania i Ochrony Środowiska. Stanisław Zasoński ( ) Po przejściu profesora Komornickiego na emeryturę, w roku 1986, kierownictwo Katedry Gleboznawstwa przejął Bolesław Adamczyk (do roku 1989), który początkiem lat osiemdziesiątych powrócił z Wydziału Leśnego. Pod kierunkiem B. Adamczyka nastąpiły duże zmiany kadrowe w zespole Katedry. W roku 1987 z zespołu naukowego odeszli m.in. A. Miechówka, E. Kozłowska-Barszcz, J. Mróż i S. Skiba. Po roku 1989 Katedrą Gleboznawstwa Akademii Rolniczej w Krakowie kierował S. Zasoński, następnie J. Niemyska-Łukaszuk, a obecnie A. Miechówka, która powróciła do Akademii Rolniczej w 1990 roku. S. Skiba pozostał w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, kładąc podwaliny pod Zakład Gleboznawstwa i Geografii Gleb. Aktualny stan zespołu naukowego Katedry Gleboznawstwa i Ochrony Gleb: Joanna Niemyska-Łukaszuk, Anna Miechówka, Krystyna Ciarkowska, Tomasz Zaleski, Katarzyna Sołek-Podwika, Ryszard Mazurek, Michał Gąsiorek, Paweł Nicia, Paweł Zadrożny.

22 22 Joanna Niemyska-Łukaszuk, Stefan Skiba Kierunki badawcze w ośrodku krakowskim Rozwój nauki o glebie w ośrodku krakowskim rozpoczął się wprawdzie od utworzenia na Uniwersytecie Jagiellońskim Studium Rolniczego, a następnie Wydziału Rolniczego, chociaż już Wincenty Pol profesor UJ i twórca geografii polskiej w 1847 roku w swym podręczniku Rzut oka na północne stoki Karpat pisał: Okolicę równą po prawym brzegu Raby i lewym brzegu Wisłoki, ku Wiśle pochyloną, nazywa lud krainą w rędzinach [madach] i na piaskach i temi słowy jest właściwie oznaczana jej natura. Jest to kraj żyta i owsa z tą tylko różnicą, że na spłazinach rędzin i na brzegowych przyrędkach [madach] sieje się pszenicę, która darzy się wybornie. Jak daleko sięgają ciekliny podgórza [gleby płowe na pyłach lessopodobnych] bywa gospodarstwo jeszcze wdzięczniejsze; lecz tam, kędy już na przemian sosnowe lasy i piaski, nawet często wydmuchy zalegają kraj. Jest grunt tak lekki i chudy (...). W ogólności uprawiają tu ziemniaki w masie ogromnej i one stanowią główne pożywienie ludu; są mączyste i na wydatek gorzałki dobre. Gleboznawcy krakowscy kładli podwaliny pod prawidłowy rozwój rolnictwa (F. Czarnomski), gospodarki pasterskiej (J. Włodek i współpracownicy), zagospodarowania rolniczego Pogórza Karpackiego (W. Łoziński), a po 1945 roku obszaru Karpat Fliszowych (B. Adamczyk, T. Komornicki, J. Tokaj, A. Firek). W późniejszych latach zajmowano się zanieczyszczeniem gleb okolic górnictwa siarkowego (M. Drożdż-Hara, T. Gołda, S. Gruszczyński, K. Sołek-Podwika), rekultywacją gleb obszarów przemysłowych i górniczych (T. Skawina, M. Trafas, T. Gołda, S. Gruszczyński, T. Eckes, W. Krzaklewski, a ostatnio Ł. Uzarowicz), zanieczyszczeniem metalami ciężkimi gleb Karpat i Puszczy Niepołomickiej (B. Adamczyk, J. Niemyska-Łukaszuk), a także Karkonoszy i Bieszczadów (S. Skiba, M. Drewnik, R. Szmuc), radionuklidami (wspólnie z Instytutem Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie) S. Skiba, M. Drewnik, W. Szymański. Prowadzono podstawowe badania obejmujące genezę i kartografię gleb obszarów chronionych, takich jak Tatry (T. Komornicki, K. Oleksynowa, J. Niemyska-Łukaszuk, S. Skiba, A. Miechówka), Bieszczady i Beskid Niski (B. Adamczyk, W. Maciaszek, S. Skiba, M. Drewnik, M. Klimek, R. Prędki, A. Kacprzak, T. Zaleski). Wśród wcześniejszych badań należy podkreślić rozwój mineralogii gleby rozpoczęty przez Juliana Tokarskiego, a kontynuowany przez T. Komornickiego i K. Oleksynową, a później przez liczny zespół (S. Zasoński, S. Skiba, M. Drewnik, W. Szymański, Ł. Uzarowicz). Do ważnych kierunków badań nad genezą gleby należy analiza mikromorfologii gleby zainicjowana w ośrodku krakowskim przez Stanisława Zasońskiego, a kontynuowana później przez K. Ciarkowską, M. Żyłę, W. Szymańskiego. Badania z zakresu fizyki gleby rozpoczął A. Firek, a obecnie kontynuuje je T. Zaleski. Prowadzone są również badania nad glebami hydrogenicznymi Podhala (P. Nicia, P. Zadrożny) oraz nad właściwościami historycznych ogrodów przyklasztornych Krakowa (M. Gąsiorek). W ramach prac kartograficznych opracowano wielkoskalowe mapy gleb parków narodowych: Tatrzański PN T. Komornicki i współpracownicy 1976, 1983, S. Skiba 2002; Pieniński PN Adamczyk 1980, J. Niemyska-Łukaszuk, A. Miechówka, T. Zaleski 2000; Babiogórski PN B. Adamczyk 1981, J. Niemyska-Łukaszuk i A. Miechówka

23 Dzieje i rozwój nauki o glebie w ośrodku krakowskim ; Bieszczadzki PN S. Skiba, M. Drewnik, R. Szmuc, M. Klimek, R. Prędki przy współudziale J. Drozda z UP we Wrocławiu oraz S. Uziaka, J. Melke i J. Chodorowskiego z UMCS w Lublinie. Mapę gleb Magurskiego PN opracował zespół w składzie: S. Skiba, M. Drewnik, M. Klimek, R. Szmuc, R. Prędki, T. Zaleski, A. Kacprzak, M. Kołodziejczyk. W ramach badań ekspedycyjnych (Libia, Mongolia, Zabajkale, Spitsbergen, Sahara, Masyw Centralny) rozwijano geografię gleb oraz prowadzono wspólne badania z gleboznawcami z Ukrainy (Lwów, Czerniowce) w Czarnohorze i Gorganach w Karpatach Wschodnich (S. Skiba, M. Drewnik, W. Szymański). Gleboznawcy ośrodka krakowskiego (B. Adamczyk i T. Komornicki) brali udział w pracach nad przygotowaniem instrukcji do klasyfikacji i bonitacji gleb obszarów górskich, opracowali klasyfikację gleb zniszczonych przez przemysł i górnictwo (T. Skawina, C. Żuławski, M. Trafas), organizowali Kongresy Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego (m.in. w 1972 i 2003 r.), konferencje i sympozja naukowe (m.in. V Komisji PTG w 1975 r. w Tatrach, w 1997 r. w Bieszczadach). Brali udział w kongresach Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego (ISSSS), a później Międzynarodowej Unii Towarzystw Gleboznawczych (IUSS). Współpracują z terenowymi służbami rolniczymi, z parkami narodowymi, z PAN i PAU oraz z agendami IUSS. Są współautorami wcześniejszych i współczesnych Systematyk Gleb Polski (m.in. B. Adamczyk, T. Komornicki, S. Brożek, S. Skiba). Podsumowanie Główne kierunki badań gleboznawców krakowskich obejmują problematykę gleb obszarów rolniczych i leśnych oraz ich ochronę, a także zagadnienia waloryzacji i kształtowania siedlisk (Uniwersytet Rolniczy). Rekultywacja zniszczonych obszarów przemysłowych i górniczych jest domeną zespołu pracującego na Akademii Górniczo -Hutniczej. Geneza i kartografia gleb obszarów górskich i wyżynnych to najczęściej podejmowane tematy badań na Uniwersytecie Rolniczym, a także na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie rozwijana jest również geografia gleb, w tym głównie badania gleb stref polarnych i stref suchych. Literatura Czarnomski F., 1900, Rola, jej pochodzenie i gatunki typowe, Nauka o glebie, cz. 1, Pisma Rolnicze, Wyd. Gebethner i S-ka, Kraków. Komornicki T., 1987, Dzieje Katedry Gleboznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wyższej Szkoły Rolniczej w latach , Zesz. Naukowe AR w Krakowie, 217, Historia Rolnictwa. Komornicki T., Skiba S., 1996, Gleby, [w:] Z. Mirek (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. TPN, Kraków Zakopane,

24 24 Joanna Niemyska-Łukaszuk, Stefan Skiba Skiba S., 1999, Gleboznawstwo i geografia gleb, [w:] A. Jackowski, B. Kortus, K. Krzemień (red.), Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, t. 3, Wyd. IG UJ, Kraków, Skiba S., 2002, Gleba w środowisku przyrodniczym, [w:] W. Barabasz (red.), Aktywność drobnoustrojów w różnych środowiskach, Wyd. AR, Kraków, Skiba S., 2008, Geografia gleb, [w:] A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Historia Geografii Polskiej, Wyd. PWN, Warszawa,

25 NAUKA O GLEBIE W INSTYTUCIE GEOGRAFII UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Stefan Skiba, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak Uniwersytet Jagielloński Wstęp Gleboznawstwo, jako samodzielna dziedzina nauki, wyodrębniło się z nauk o Ziemi w ramach rozwoju nauk rolniczych z końcem dziewiętnastego wieku. Gleba nazywana była rolą (Czarnomski 1900), a nauka o niej agrogeologią. Wykładano ją w Studium Rolniczym przy Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (Komornicki 1987; Skiba 1999, 2008). Na studiach geograficznych wykłady z gleboznawstwa rozpoczęły się w roku 1952 i prowadzone były przez profesora Tomasza Komornickiego do 1986 roku. Ćwiczenia do tego kursu prowadzili Krystyna Oleksynowa i Józef Tokaj pracownicy Katedry Gleboznawstwa Akademii Rolniczej w Krakowie. Były to obligatoryjne kursy dla II roku (Podstawy gleboznawstwa i geografia gleb) oraz dla IV roku (Gleby Polski). Zajęcia te funkcjonowały w programie studiów geograficznych do 1985 roku. W krótkim okresie reorganizacji programu studiów geograficznych, w latach , gleboznawstwo dla ogółu geografów prowadzili dorywczo pracownicy Instytutu Geografii. Na specjalizacji Geografia Fizyczna (IV rok) zajęcia dla magistrantów prowadził Bolesław Adamczyk wraz z Joanną Niemyską-Łukaszuk z Katedry Gleboznawstwa Akademii Rolniczej w Krakowie. Od roku 1987, po zatrudnieniu Stefana Skiby (ucznia profesora Komornickiego), w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego stworzone zostały warunki dla dydaktyki oraz rozwoju badań nad glebą i jej rolą w środowisku przyrodniczym. W roku 1990 w Instytucie Geografii UJ została utworzona Pracownia Gleboznawstwa, którą w roku 1995 przekształcono w Zakład Gleboznawstwa i Geografii Gleb.

26 26 Stefan Skiba, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak Pracownia/Zakład Gleboznawstwa Instytutu Geografii UJ W początkowych latach ( ) nauka o glebie funkcjonowała w ramach Zakładu Geografii Fizycznej Kompleksowej, a zajęcia dydaktyczne z gleboznawstwa prowadził Stefan Skiba, wówczas pracownik tego zakładu. Wykłady i ćwiczenia odbywały się w Pracowni Hydrografii w głównym budynku Instytutu przy ul. Grodzkiej 64. W następnych latach zajęcia te odbywały się już na ul. Grodzkiej 52 oraz częściowo w Stacji Naukowej w Łazach k. Bochni. Od roku 1989 do zespołu gleboznawstwa dołączył Mariusz Kuczek. Po jego rezygnacji z pracy w Instytucie (1992) zatrudniony został na stanowisku student-stażysta Marek Drewnik, który po ukończeniu studiów w 1993 roku rozpoczął pracę na stanowisku asystenta naukowo-dydaktycznego. W roku 1994 na podobnym etacie zatrudniony został Rafał Szmuc, który pracował do roku 2001; po jego rezygnacji zatrudniono Andrzeja Kacprzaka, a następnie Marcina Żyłę. Do zespołu dołączali kolejni doktoranci: Mariusz Klimek, Ryszard Prędki, Andrzej Kacprzak, Maciej Kołodziejczyk, Marcin Żyła, Ewelina Rozpędowska (Żelazowska), Łukasz Uzarowicz, Wojciech Szymański, Katarzyna Wasak oraz Dominik Płoskonka i Jan Nadachowski. Aktualnie zespół badawczo-dydaktyczny Zakładu tworzą: prof. dr hab. Stefan Skiba, dr hab. Marek Drewnik, dr Andrzej Kacprzak, dr Marcin Żyła oraz mgr Michał Nędzka, mgr Wojciech Szymański i mgr Katarzyna Wasak. Zajęcia dydaktyczne W początkowych latach prowadzono wykłady i ćwiczenia dla studentów I roku geografii oraz dla studentów biologii środowiskowej, a następnie dla studentów archeologii. W następnych latach dołączyli studenci międzywydziałowego kierunku ochrona środowiska (prowadzonego przez Wydział Chemii oraz Wydział Biologii i Nauk o Ziemi) oraz studenci kierunków: biologiczno-geograficznego i biologiczno- -geologicznego specjalność ochrona przyrody. Od roku 2010 prowadzone są także zajęcia dydaktyczne dla specjalności biologia sądowa. Wypromowano ponad 50 magistrów z zakresu geografii gleb oraz ochrony środowiska i biologii środowiskowej. Problematyka prac magisterskich obejmowała genezę i rozmieszczenie gleb, ich właściwości ekologiczne, a także przemiany naturalne i antropogeniczne. Badania prowadzono w Bieszczadach, w Tatrach, w Beskidzie Niskim oraz na Pogórzu Karpackim, na wyżynach lessowych i w obrębie Wielkiego Krakowa. Niektóre prace magisterskie obejmowały badania w obszarach polarnych (Kanada, Ural Polarny) i pustynnych (Libia). Nadmienić należy, że wielu magistrów piszących prace z zakresu gleboznawstwa zajmuje się w dalszym ciągu badaniami naukowymi, pracując w różnych zakładach zarówno Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ (Mirosław Żelazny, Mirosław Mika, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak, Wojciech Maciejowski, Marcin Żyła), jak i na innych uczelniach (Aldona Wota, Łukasz Uzarowicz), a także w jednostkach PAN (Anna Budek, Dominik Płoskonka) oraz

27 Nauka o glebie w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego 27 w parkach narodowych, np. w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Ryszard Prędki) i Karkonoskim Parku Narodowym (Zygmunt Jała). W latach w Zakładzie wypromowano 11 doktorów. Promotorem wszystkich prac doktorskich był prof. dr hab. Stefan Skiba. W roku 2008 tytuł doktora habilitowanego uzyskał Marek Drewnik. Lista prac doktorskich powstałych w Zakładzie Balon J., 1993, Struktura i funkcjonowanie polskiej części zlewni Białki w Tatrach. Drewnik M., 1998, Geoekologiczne uwarunkowania rozwoju poziomów próchnicznych w glebach górskich w Karpatach Polskich. Klimek M., 2000, Wpływ procesów glebotwórczych na stosunki wodne utworów pyłowych progu Pogórza Karpackiego. Szmuc R., 2000, Geomorfologiczno-hydrologiczne uwarunkowania rozwoju gleb próchniczno-glejowych w Bieszczadach Zachodnich. Kacprzak A., 2001, Relacje między właściwościami gleb a wykształceniem pokryw stokowych w Bieszczadach. Kołodziejczyk M., 2003, Udział osadnictwa neolitycznego w przemianach czarnoziemów proszowskich. Prędki R., 2003, Wpływ ruchu turystycznego na pokrywę glebową w obrębie pieszych szlaków turystycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Rozpędowska E., 2007, Wpływ drzewostanów świerkowych niezgodnych z siedliskiem na kształtowanie właściwości gleb w Karpatach. Żyła M., 2007, Ewolucja gleb erodowanych w obszarach lessowych. Uzarowicz Ł., 2009, Rola minerałów siarczkowych w kształtowaniu właściwości utworów glebowych (Technosols) na hałdach kopalnianych. Szymański W., 2011, Poziom fragipan i jego rola w kształtowaniu właściwości gleb płowych Pogórza Karpackiego (obrona planowana na czerwiec 2011 r.). Badania naukowe Zainteresowania naukowe oraz główne kierunki badawcze Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb koncentrują się, podobnie jak prace całego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej, wokół środowiska przyrodniczego Karpat Polskich (Bieszczady, Beskid Niski, Pieniny, Tatry, Pogórze Karpackie) oraz Karpat Wschodnich (Czarnohora, Gorgany), a także lessowych obszarów Wyżyny Małopolskiej. Prowadzono również badania w obszarach górskich Sudetów (Karkonosze, Góry Kamienne) oraz w Masywie Centralnym (Mont Dore) we Francji. W ramach interdyscyplinarnych ekspedycji naukowych prowadzone były badania w środowiskach polarnych (Spitsbergen, Półwysep Kola), a wcześniej w środowiskach górskiej tajgi i stepów Zabajkala i Mongolii. Obecnie prowadzone są badania w regionach pustynnych Sahary (Maroko).

28 28 Stefan Skiba, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak Wspólnie z botanikami i ekologami prowadzono badania, w których opisywano (na przykładzie Karkonoszy, Bieszczadów i Beskidu Niskiego) powiązania i relacje pomiędzy glebami (siedliskami) a zbiorowiskami roślinnymi. Badania prowadzone we współpracy z archeologami ukazywały relacje pomiędzy osadnictwem kultur neolitycznych a właściwościami pokrywy glebowej. Badania te były również pomocne w rekonstrukcji środowiska przyrodniczego w okresach osadnictwa prehistorycznego. W ostatnich latach, wspólnie z pracownikami Instytutu Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie, prowadzone są badania nad występowaniem radionuklidów w glebach Tatr i Karpat Wschodnich. W badaniach gleboznawczych uczestniczą także pracownicy uniwersytetów we Lwowie i Czerniowcach. Rozwijana jest również współpraca z geomorfologami z Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. Na badania pozyskiwano środki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska (Plany Ochrony BdPN, MPN, TPN), z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (granty KBN) oraz z innych jednostek, np. Urzędu Miasta Krakowa, Polskich Kolei Linowych. Środki te wykorzystano na opracowanie wielkoskalowych map kilku karpackich parków narodowych (Bieszczadzki PN 1:10 000, Magurski PN 1:25 000, Tatrzański PN 1:20 000) oraz Mapy Gleb Miasta Krakowa 1: Przygotowano również w skali przeglądowej Mapę Gleb Karpat w jednostkach obowiązującej systematyki gleb Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego oraz przedstawiono mapy gleb Pienińskiego Parku Narodowego i Karkonoskiego Parku Narodowego w jednostkach systematyki międzynarodowej. Szczegółowe informacje dotyczące badań naukowych Zakładu Gleboznawstwa i Geografii Gleb zawarte są w spisie dorobku naukowego zakładu za lata Działalność organizacyjna Pracownicy Zakładu biorą udział w pracach organizacyjnych Instytutu oraz w gremiach ogólnopolskiej organizacji nauki. Przedstawiciele Zakładu pełnili lub aktualnie pełnią obowiązki zastępcy Dyrektora Instytutu ds. studenckich (Stefan Skiba , Marek Drewnik od 2008), byli przedstawicielami m.in. do Senatu UJ. Biorą także udział w radach naukowych, np. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, parków narodowych (S. Skiba Bieszczadzki PN, Magurski PN, Tatrzański PN), w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody (PROP) przy Ministrze Środowiska (S. Skiba), w zespołach oceniających granty Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (S. Skiba). Wszyscy pracownicy Zakładu należą do Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego oraz Międzynarodowej Unii Towarzystw Gleboznawczych (IUSS), pełniąc funkcje w Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego lub w Komisji Genezy i Klasyfikacji Gleb (M. Drewnik, S. Skiba), a także w International Cryosol Working Group (M. Drewnik), są członkami Niemieckiego Towarzystwa Gleboznawczego (A. Kacprzak) lub honorowymi członkami Ukraińskiego Towarzystwa Gleboznawczego (S. Skiba). Biorą również udział w pracach komitetów redakcyjnych polskich

29 Nauka o glebie w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego 29 i zagranicznych wydawnictw naukowych (S. Skiba). Zakład Gleboznawstwa i Geografii Gleb organizował wiele ogólnopolskich i międzynarodowych konferencji naukowych. W roku 2003 zorganizował wspólnie z Katedrą Gleboznawstwa AR w Krakowie 26. Kongres Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, w którym brało udział liczne grono gleboznawców zagranicznych (Rosja, Niemcy, USA, Ukraina, Estonia, Belgia, Włochy, Kanada, Węgry). Literatura Czarnomski F., 1900, Rola, jej pochodzenie i gatunki typowe, Nauka o glebie, cz. 1, Pisma Rolnicze, Wyd. Gebethner i S-ka, Kraków. Komornicki T., 1987, Dzieje Katedry Gleboznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wyższej Szkoły Rolniczej w latach , Zesz. Naukowe AR w Krakowie, 217, Historia Rolnictwa. Skiba S., 1999, Gleboznawstwo i geografia gleb, [w:] A. Jackowski, B. Kortus, K. Krzemień (red.), Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, t. 3, Wyd. IG UJ, Kraków, Skiba S., 2008, Geografia gleb, [w:] A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Historia Geografii Polskiej, Wyd. PWN, Warszawa,

30

31 Ważniejsze publikacje powstałe w Zakładzie Gleboznawstwa i Geografii Gleb Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ 1990 Klimek K., Łajczak A., Skiba S., Charakterystyka abiotycznego środowiska polan reglowych Polskich Tatr, [w:] R. Kaźmierczakowa (red.), Wypas owiec a zachowanie biocenoz polan reglowych w Tatrach, Studia Naturae, Ser. A, 31: Skiba S., Zawilińska L., Gleby polan pasterskich w Tatrach, [w:] R. Kaźmierczakowa (red.), Wypas owiec a zachowanie biocenoz polan reglowych w Tatrach, Studia Naturae, Ser. A, 34: Skiba S., Gleby Tatr i ich bibliografia, [w:] Gleby górskie geneza, właściwości, zagrożenia, Mat. konfer. AR, Kraków, Skiba S., Kuczek M., Preliminary studies of the soil cover in north-west Sorkappland SW Spitsbergen, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 94: Skiba S., Pokrywa glebowa Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jej rola w funkcjonowaniu ekosystemów, Roczniki Bieszczadzkie, 2: Skiba S., Zonality of the Tatra Mts. soils, [w:] Mountain Zonality Facing Global Change, Mat. konfer. EURO MAB IV, Zakopane. Skiba S., Drewnik M., Gleby zdegradowanych ekosystemów wybranych rejonów Karkonoszy, [w:] Z. Fischer (red.), Karkonoskie Badania Ekologiczne, Oficyna Wydawnicza Instytutu Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R., Właściwości buforowe gleb połoninowych Bieszczadów Zachodnich, Roczniki Bieszczadzkie, 2: Skiba S., Miechówka A., Gleby Kotliny Zakopiańskiej, [w:] Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.), Przyroda Kotliny Zakopiańskiej poznanie, przemiany, zagrożenia i ochrona, Tatry i Podtatrze, 2: Skiba S., Gleby Ziemi Myślenickiej, [w:] K. German (red.), Monografia Ziemi Myślenickiej, 3, Geografia, Wyd. Universitas, Kraków, Skiba S., Soils of the Dalnye Zelentsy tundra region in the northern part of the Kola Peninsula (Russia), [w:] J. Repelewska-Pękalowa, K. Pękala (red.), Wyprawy geograficzne na Spitsbergen, Wyd. UMCS, Lublin,

32 32 Ważniejsze publikacje powstałe w Zakładzie Gleboznawstwa i Geografii Gleb IGiGPUJ Skiba S., Polish pedological research of the polar landscapes, [w:] S.M. Zalewski (red.), XXI Polar Symposium, Instytut Geofizyki PAN, Warszawa, Skiba S., Drewnik M., Szmuc R., Metale ciężkie w glebach wybranych rejonów Karkonoszy, [w:] Z. Fischer (red.), Karkonoskie Badania Ekologiczne, Oficyna Wydawnicza Instytutu Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, Michalik S., Skiba S., Ocena relacji między pokrywą glebową a roślinnością w Bieszczadzkim Parku Narodowym, Roczniki Bieszczadzkie, 4: Skiba S., Ocena wpływu imisji przemysłowych na gleby Karkonoszy, [w:] Z. Fischer (red.), Problemy ekologiczne wysokogórskiej części Karkonoszy, Oficyna Wydawnicza Instytutu Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, Skiba S., Pokrywa glebowa, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Wyd. UJ, Kraków, Skiba S., Soils of the upper timberline ecotone in the Polish Carpathian Mts., [w:] O. Heikinnen, B. Obrębska-Starklowa, S. Tuhkanen (red.), Environmental aspects of the timberline in Finland and in the Polish Carpathians, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 98: Skiba S., Drewnik M., Odporność gleb pyłowych Pogórza Wielickiego na degradację chemiczną, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 100: Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R., Zawartość metali ciężkich w glebach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie, 4: Skiba S., Drewnik M., Szmuc R., Zawartość metali ciężkich w powierzchniowych poziomach gleb Karkonoszy, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 418: Skiba S., Szmuc R., Zaleski T., Właściwości powietrzno-wodne wybranych gleb BdPN, Roczniki Bieszczadzkie, 4: Skiba S., Winnicki T., Gleby zbiorowisk roślinnych bieszczadzkich połonin, Roczniki Bieszczadzkie, 4: Drewnik M., Próchnica i tempo rozkładu materii organicznej w wybranych glebach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie, 5: Komornicki T., Skiba S., Gleby, [w:] Z. Mirek (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. TPN PAN, Kraków Zakopane, Skiba S., Pokrywa glebowa Tatr (Stan i główne kierunki badań gleboznawczych), [w:] A. Kotarba (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek. Tom 1. Nauki o Ziemi, Wyd. TPN PAN, Kraków Zakopane, Skiba S., Sobiecki K., Geomorfologiczne uwarunkowania rozwoju profilu gleb Bieszczadów Zachodnich, Roczniki Bieszczadzkie, 5:

33 Ważniejsze publikacje powstałe w Zakładzie Gleboznawstwa i Geografii Gleb IGiGPUJ 33 Szmuc R., Wstępne wyniki badań nad glebami żyznych siedlisk leśnych w Bieszczadach, Roczniki Bieszczadzkie, 5: Kaczanowska M., Kozłowski J.K., Nowak M., Skiba S., Vizdal M., Sprava zo slovensko -polskych archeologickych vyskumov v Slavkovciach, [w:] Archeologicke vyskumy a należy na Slovensku v roku 1995, Archeologicky Ustav Slovenskej Akademie Vied, Nitra, Skiba S., Pokrywa glebowa Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Konferencja Naukowa V Komisji Genezy i Klasyfikacji Gleb PTG, Przewodnik Konferencyjny, Skiba S., Drewnik M., Drozd J., Characteristic of the organic matter of ectohumus horizons in the soils of different mountain regions in Poland, [w:] J. Drozd, S. Gonet, N. Senesi, J. Weber (red.), The role of humic substances in the ecosystems and environmental protection, Proceedings of the 8th Meeting of IHSS, Drewnik M., Tempo rozkładu materii organicznej w glebach górskich Karpat, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 464: Skiba S., Gleby górskie w systematyce gleb Polski, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 464: Skiba S., Drewnik M., Kacprzak A., Kołodziejczyk M., Gleby litogeniczne Bieszczadów i Beskidu Niskiego, Roczniki Bieszczadzkie, 7: Skiba S., Drewnik M., Klimek M., Szmuc R., Soil cover in the marginal zone of the Carpathian Foothills between the Raba and Uszwica Rivers, Prace Geograficzne IG UJ, 103: Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R., Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Monografie Bieszczadzkie, 2, Ustrzyki Dolne, + Mapa Gleb BdPN w skali 1: Skiba S., Szmuc R., Pokrywa glebowa Bieszczadów Zachodnich historia badań i ich główne kierunki, Roczniki Bieszczadzkie, 7: Szmuc R., Gleby próchniczno-glejowe najżyźniejsze siedliska leśne w górach (na przykładzie Bieszczadów Zachodnich), Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 464: Drewnik M., Kacprzak A., Maciejowski W., Zróżnicowanie mezofauny poziomów ektohumusowych gleb Bieszczadów, Roczniki Bieszczadzkie, 8: Skiba S., Charakterystyka pokrywy glebowej Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 467: Skiba S., Gleboznawstwo i geografia gleb, [w:] A. Jackowski, B. Kortus, K. Krzemień (red.), Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, tom 3,