Wydawać by się mogło, że skrajnie przekształcone, sztuczne środowisko wielkiego miasta jest ostatnim miejscem, gdzie można studiować procesy i zjawiska geologiczne. A jednak jest inaczej. Wystarczy uważnie przyjrzeć się mijanym codziennie budowlom...Przeczytaj również:
W wydanym w 1927 r. „Przewodniku geologicznym po Warszawie i okolicach”, umieszczony został rozdział zatytułowany „Petrografia Warszawy”. Autor tej części - wybitny geolog Stanisław Małkowski - tak motywował uwzględnienie nietypowej tematyki:
Miasto stało się jak gdyby wystawą różnych materiałów budowlanych, przywożonych z rozmaitych zakątków własnego kraju i obczyzny. Czyż człowiek, interesujący się geologią nie powinien z tego korzystać, aby zapoznawać się ze skałami, obok których często, czasami codziennie przechodzi ?
Twierdząca odpowiedź na to pytanie, nie zmienia faktu, że nadal znajomość tych zagadnień nie jest wystarczająca nawet w środowisku geologów.
Właściwie w każdym mieście można znaleźć interesujące przykłady skał użytych do upiększenia czy konstrukcji budowli. Szczególnie łatwo jednak w Warszawie, gdzie reprezentacyjność gmachów traktowano zawsze jako niezbędny atrybut jej stołecznego charakteru. Kamień, jako najbardziej elegancki i prestiżowy materiał dekoracyjny i budowlany, pełnił ważną rolę w architekturze tego miasta.
Dobór materiałów kamieniarskich używanych w budownictwie warszawskim ulegał zmianom na przestrzeni wieków. Był nie tylko wyrazem mody, tradycji, rozwoju technologii wydobycia, obróbki czy transportu - niemały wpływ miały również przemiany polityczne. Można zauważyć, że każdy okres dziejów państwa zaznaczył się charakterystycznym zestawem materiałów używanych w budowlach. Te niezwykle interesujące zagadnienia z pogranicza historii sztuki i geologii bywają coraz częściej poruszane w ostatnim czasie.
Jak można patrzeć na warszawską architekturę okiem geologa, aby cytując jeszcze raz S. Małkowskiego „w kolumnach, płytach, portalach ujrzeć bezpośrednich świadków i uczestników zjawisk geologicznych…”?
Przykładami mogą być wybrane obiekty, znane wszystkim mieszkańcom stolicy i wielu przyjezdnym: stacja metra Pole Mokotowskie i centrum handlowe Arkadia. Mam nadzieję, że będzie to interesujące doświadczenie.
Geolog w Arkadii
Budynek Arkadii – największego centrum handlowego w Warszawie – pod względem ilości użytego kamienia dekoracyjnego przewyższa inne krajowe obiekty tego typu. Można w nim odnaleźć wszystkie główne typy skał: osadowe (piaskowce, wapienie), magmowe (granity, noryty) i metamorficzne (ofikalcyty). Kamień zastosowano zarówno do wykończenia elewacji i otoczenia zewnętrznego, jak i we wnętrzu budynku.
Skała osadowa – piaskowiec ciosowy
Skała magmowa – granit strzegomski
Skała metamorficzna – ofikalcyt
W okładzinie fasady obiektu wykorzystano dolnośląskie piaskowce ciosowe pochodzące z kopalni Żerkowice. 
Wejście główne – piaskowce żerkowickie
Są to jasnoszarej i żółtawej barwy, średnioziarniste piaskowce kwarcowe o spoiwie krzemionkowo-ilastym zaliczane do osadów kredy górnej (koniaku). Genetycznie związane są z podmorskimi stożkami napływowymi, w obrębie których gromadziły się osady przyniesione przez rzeki. Ten doskonały materiał budowlany wydobywany jest na dużą skalę w kamieniołomach pomiędzy Bolesławcem i Lwówkiem Śląskim. Określenie „ciosowe” związane jest z obecnością trzech bardzo regularnych, wzajemnie prostopadłych płaszczyzn ciosowych, które pozwalają na uzyskiwanie dużych, foremnych bloków.
Piaskowce żerkowickie
Na okładziny cokołów, podestu i schodów wejściowych od strony ulicy Słomińskiego użyty został granit strzegomski z kopalni Borów. Z niego również wykonano fontannę przed wejściem głównym, zbudowaną z płyt ułożonych na poziomie placu. Strumienie wody, tryskające na wysokość do 7 m, wypływają ze szczelin pomiędzy płytami. Wokół fontanny ustawiono granitowe sześciany spełniające, zależnie od pory roku, rolę dekoracyjną, bądź również użytkową - jako miejsca do siedzenia.
Granit strzegomski
We wnętrzach Arkadii zastosowano pięć rodzajów kamieni dekoracyjnych, którymi są
włoskie wapienie o nazwach handlowych: Botticino Classico (jasnobeżowe), Breccia Sarda (szarobeżowe) i Rosso Verona (czerwone) oraz indyjskie noryty Star Galaxy (czarne) i ofikalcyty Verde Gwatemala (zielone).
Wśród elementów wewnętrznego wystroju na szczególną uwagę zasługują posadzki, wykonane z polerowanych płyt kamiennych. Ich charakterystyczną cechą są, bardzo trudne do wykonania, łuki, okręgi oraz wielobarwne, skomplikowane kompozycje tzw. medaliony.
Fragment posadzki
Zwięzłe, zbite wapienie, które można obejrzeć w Arkadii, określane powszechnie jako „marmury”, są odmianami litologicznymi osadowych skał węglanowych i posiadają cechy charakterystyczne dla tej grupy.
Dominującym kamieniem we wnętrzu jest jasny wapień Botticino, o ciepłym, neutralnym odcieniu, spełniający rolę tła w posadzkach, a także wykorzystany do wykonania stopni schodów, okładzin kwietników, słupów oraz wielu innych elementów wystroju.
Kamienne elementy wystroju wnętrza wykonane z jasnego wapienia Botticino Classico. Wokół kwietnika obwódka z płyt czarnego norytu Star Galaxy.
Ten, wydobywany w Lombardii, dolnojurajski wapień organodetrytyczny cechuje się bardzo dobrymi własnościami technicznymi, związanymi z wysokim stopniem rekrystalizacji. Na powierzchni polerowanych płyt można zaobserwować szczegóły jego budowy. Wśród podstawowej masy mikrokrystalicznego kalcytu widoczne są pokruszone szczątki organizmów i okrągławe plamki wykazujące koncentryczną budowę. To onkoidy – formy utworzone przez sinice. Przy dokładniejszej obserwacji płyt Botticino można zauważyć również na inne, większe formy związane z obecnością sinic, mające kształt laminowanych kopuł lub kolumn. Są to stromatolity, uważane za najstarsze formy życia na ziemi.
Powierzchnię płyt wapienia urozmaicają rdzawobrązowe, zygzakowate „sejsmogramy” czyli tzw. szwy stylolitowe przebiegające równolegle do warstwowania oraz drobne, kulisowe spękania wypełnione kalcytem.
Kolejny włoski wapień, zastosowany w posadzkach i elementach dekoracyjnych, to beżowo-szary Breccia Sarda. Ten efektowny kamień jest neogeńskim wapieniem trawertynowym wydobywanym w kamieniołomach na Sardynii. W jego budowie widoczne są warstewki o charakterze brekcji i ciemniejsze laminy mikrytowego kalcytu. Wśród okruchów wapienia, pokruszonych szczątków muszli, często obleczonych powłokami węglanu wapnia, zachowały się niekiedy kompletne skamieniałości ślimaków i małży. Wyraźne zaburzenia synsedymentacyjne (drobne uskoki, porozrywane i przemieszczone warstewki), warstwowanie frakcjonalne i laminacja sprawiają, że powierzchnie płyt są interesującym przedmiotem obserwacji.
Element balustrady - postument przykryty grubą płytą wapienia Breccia Sarda
Także z Włoch pochodzi ciemnoczerwony, dolnojurajski wapień o nazwie Rosso Verona, wydobywany w Alpach Lombardzkich. Jest to przykład tzw. wapieni gruzłowych (nazywanych również bulastymi) występujących w paleozoiku i mezozoiku. Charakterystyczne, nieregularne gruzły, zbudowane z mikrytu lub biomikrytu, tkwią w ciemniejszej, bardziej marglistej masie.
Rosso Verona jest przedstawicielem jurajskiej litofacji „ammonitico rosso”, znanej z rozległych obszarów – od alpejskich łańcuchów północnej Afryki, poprzez Apeniny, Alpy, Góry Dynarskie, Bałkany, Las Bakoński po Tatry i Pieniny. Intensywnie czerwony kolor wapieni wiąże się z obecnością hematytu. Zachowane niekiedy ośródki amonitów i skamieniałości, takie jak: belemnity, pelagiczne małże, fragmenty liliowców, świadczą o pelagicznym, dość głębokomorskim środowisku sedymentacji osadów.
Jak wykazały ostatnio prowadzone badania, z tego samego wapienia wykonany został w XV wieku sarkofag króla Władysława Jagiełły w Katedrze Wawelskiej.
Duża powierzchnia posadzki wykonana z wapienia bulastego Rosso Verona
Poza włoskimi wapieniami, we wnętrzu Arkadii wykorzystano również dekoracyjne kamienie pochodzące z Indii: prekambryjski noryt Star Galaxy oraz prekambryjski ofikalcyt Verde Gwatemala.
Noryt Star Galaxy, którego nazwa handlowa wiąże się ze złotymi punkcikami połyskującymi na czarnym tle, wydobywany jest w stanie Andra Pradesz. Jest to głębinowa, zasadowa skała magmowa, zbudowana w około 50% z wapniowych plagioklazów. W jej składzie znajdują się również idiomorficzne ziarna piroksenów rombowych (hiperstenu i bronzytu). Część kryształów cechuje się specyficzną, włóknistą budową wewnętrzną wywołującą, na wypolerowanej powierzchni, efekt mieniących się złotych gwiazdek. Tę interesującą cechę można zaobserwować w płytach posadzki, w miejscach mniej narażonych na ścieranie np. w pobliżu ścian.
Ciemnozielony ofikalcyt Verde Gwatemala, wydobywany w stanie Radżasthan, do Europy został sprowadzony dopiero w 1993 r. Jest to rzadko występująca skała metamorficzna, zbudowana głównie z kalcytu i serpentynu (marmur kalcytowo-serpentynowy). Ofikalcyty powstały w kilkuetapowych procesach przeobrażeń: dolomitów lub wapieni dolomitycznych w marmur forsterytowy, który z kolei podlegał serpentynizacji. Skutki kolejnych przeobrażeń widoczne są w budowie skały w postaci nieregularnej siatki żył, przerostów i gniazd zielonego serpentynu i białawego kalcytu.
Element ozdobny posadzki z obramowaniem z płyt zielonego ofikalcytu Verde Gwatemala
Obok opisanych wyżej rodzajów kamieni dekoracyjnych, w medalionach na posadzce pojawia się także niebieski materiał, którego kolor nie jest dziełem natury. To sztucznie barwiony granit, bliżej nieokreślonego pochodzenia. Zastąpił on, początkowo przewidziany w tym miejscu, unikalny, brazylijski foidolit Azul Bahia cechujący się, rzadko pojawiającą się w przyrodzie, niebieską barwą.
Medalion, w którym tło stanowi sztucznie barwiony, niebieski granit
W przeglądzie kamieni zastosowanych w Arkadii nie można pominąć pięknego onyksu, z którego wykonano podświetlany blat przy stoisku informacyjnym na parterze.
Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie
Literatura
- Bromowicz J., Magiera J., 2006 – Identyfikacja marmuru użytego w sarkofagu Władysława Jagiełły w Katedrze Wawelskiej. Ochrona Zabytków nr 3, Warszawa.
- Gradziński R., Kostecka A., Radomski A., Unrug R., 1986 – Zarys sedymentologii. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
- Maliszewska A., Ryka W., 1991 – Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
- Rajchel J., Kamienny Kraków. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków.
- Wieczorek J., 1983 – Uwagi o facji „ammonitico rosso”. Przegląd Geologiczny nr 4, Warszawa.
Fotografie wnętrz otrzymaliśmy od firmy „Liberta” z Krakowa – wykonawcy prac kamieniarskich. Dziękujemy.
