Z kart historii Państwowego Instytutu Geologicznego

Spis treści

100 najważniejszych wydarzeń z historii Państwowego Instytutu Geologicznego >>>

Pierwsi organizatorzy polskiej geologii 

Państwowy Instytut Geologiczny powstał w Warszawie, gdzie przed ponad dwustu laty król Stanisław August Poniatowski stworzył Gabinet Historii Naturalnej. Ważny dział tego gabinetu pokazywał badania geologiczne jako sposób odkrycia polskich bogactw naturalnych.

10 kwietnia 1782 roku król powołał Komisję Kruszcową - prototyp ministerstwa górnictwa, hutnictwa i geologii. Rozwój nauk geologicznych w Polsce zawdzięczamy jednak przede wszystkim Stanisławowi Staszicowi. Uczony, jako prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, był organizatorem i inicjatorem zakrojonych na szeroką skalę badań geologicznych i górniczych. W Kielcach założył Szkołę Górniczą.



Stanisław Staszic, ojciec polskiej geologii

Stanisław Staszic, ojciec polskiej geologii

Pierwsze koncepcje powołania „polskiego instytutu geologicznego”, jak formułował to Józef Morozewicz, czy też „polskiego zakładu geologicznego”, jak chciał Władysław Szajnocha, zrodziły się na początku naszego wieku w Galicji. Do uzyskania niepodległości jednak żadna dzielnica Polski nie posiadała jeszcze placówki o charakterze służby geologicznej.

W 1901 r. wybitny geolog Jan Lewiński założył jedyną na terenie Królestwa Polskiego polską Pracownię Geologiczną przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, a w 1903 r. Stanisław Thugutt zorganizował prywatną Pracownię Mineralogiczną. Pracownie te i związani z nimi geolodzy przeszli później do Państwowego Instytutu Geologicznego.

Do powstania Państwowego Instytutu Geologicznego przyczyniły się starania wielu osób, działających we wszystkich trzech zaborach. Oprócz wspomnianych już Władysława Szajnochy, Ludomira Sawickiego i Józefa Morozewicza byli wśród nich Czesław Kuźniar, Stanisław Małkowski i Stanisław Kontkiewicz, ostatni kierownik Pracowni Geologicznej w Muzeum Przemysłu i Handlu.

Utworzenie Państwowego Instytutu Geologicznego

Inicjatywa Władysława Szajnochy miała znaczący wpływ na decyzję w sprawie powołania Państwowego Instytutu Geologicznego. Wniosek w tej sprawie, złożony w Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 3 kwietnia 1919r., został podpisany przez grupę posłów z byłego zaboru austriackiego, w tym przez Wincentego Witosa. Na czterdziestym trzecim posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego poseł Radziszewski raportuje o uruchomieniu Państwowego Instytutu Geologicznego w dniu 7 maja 1919 r., a więc niemal dokładnie w pół roku od odzyskania przez Polskę niepodległości, w momencie gdy toczyły się jeszcze zawzięte walki z Ukraińcami o Lwów.


Cytując jednego z wnioskodawców, posła Radziszewskiego:

Chodzi o danie mu (Instytutowi) możności szerszego rozwoju. Jeżeli chcemy, aby sojusze nasze były trwale im pożyteczne, musimy z siebie wydobyć maksymum produkcji. Dotąd jedynie w Galicji wydawano kosztem kraju pod egidą Akademji Umiejętności atlas geologiczny, a na terenie Królestwa działał Instytut Petersburski, który tę pracę traktował po macoszemu.

Rzadko który obszar na kuli ziemskiej posiada taką rozmaitość bogactwa przyrody jak Polska. Chodzi o planowe przetwarzanie tych darów przyrody. Podstawą tego może być tylko odpowiednio uposażony instytut geologiczny.

Będziemy musieli się rychło zająć zagłębiem węglowym i zbadać wszelkie własności fizyczne naszego węgla; to samo dotyczy nafty, badań naszej rudy żelaznej, manganu, soli potasowych, żup solnych. Niemniejsze zadania przedstawia rolnictwo, dalej wielkim zagadnieniem jest dostarczanie czystej wody wszystkim miejscowościom.

Badania geologiczne ułatwiają dalej budowę dróg kolejowych i szos. Studia nad naszemi marmurami, piaskowcami, wapieniami przyczynią się nie tylko do rozwoju przemysłu kamieniarskiego, ale będą też podnietą dla naszej sztuki rzeźbiarskiej. Chodzi o danie skrzydeł nauce polskiej, jak mówił Lubecki.


Na polu nauki i techniki pracowano już w Polsce wiele, mamy pokaźny dorobek i ustalone metody. Trzeba naszym uczonym dać odpowiedni warsztat pracy. Trzeba żeby już w tem lecie była stworzona możność czynienia poszukiwań geologicznych w kraju.
Z tych względów sprawozdawca prosi o uchwalenie wniosku Komisji Skarbowo - Budżetowej.
Wniosek w trybie pilnym został przyjęty bez dyskusji.

Uroczystego otwarcia Państwowego Instytutu Geologicznego dokonał minister Przemysłu i Handlu, wielkopolski działacz gospodarczy, dr Kazimierz Hącia w dniu 7 maja 1919 r. Na dyrektora instytutu, liczącego 31 pracowników naukowych, powołano prof. Józefa Morozewicza.



Prof. Józef Morozewicz

Prof. Józef Morozewicz


Pierwszy statut 18 lutego 1921 r. Prezydent Ministrów Wincenty Witos i Minister Przemysłu i Handlu Stefan Przanowski podpisali rozporządzenie zatwierdzające statut Państwowego Instytutu Geologicznego. Poniżej przytaczamy obszerne wyjątki z tego dokumentu:


I. Nazwa i cel Instytutu

Art. 1 Państwowy Instytut Geologiczny ma za zadanie:
a) badanie budowy geologicznej Polski;
b) układanie i wydawanie map geologicznych Polski;
c) badanie skał i minerałów użytecznych;
d) wykonywanie badań hydrologicznych;
e) wykonywanie prac geologicznych zgodnie z zamierzeniami gospodarczemi władz państwowych i przedsiębiorczości prywatnej;
f) tworzenie i kompletowanie zbiorów petrograficznych, mineralogicznych i paleontologicznych, tudzież kopalin użytecznych i w ogóle materiałów, służących do wyjaśnienia budowy geologicznej kraju i zobrazowania jego bogactw kopalnych;
g) ogłaszanie sprawozdań z czynności Instytutu i wydawanie perjodycznych publikacji naukowych.
Art. 2 Państwowy Instytut Geologiczny należy organizacyjnie do Ministerstwa Przemysłu i Handlu, podlega władzy Ministra Przemysłu i Handlu i ma siedzibę w Warszawie. W miarę potrzeby mogą być tworzone podległe Instytutowi stacje geologiczne.

II. Skład Instytutu

Art. 3 Personel Instytutu składa się:
a) z Dyrektora, mianowanego przez Naczelnika Państwa, na wniosek Ministra Przemysłu i Handlu;
b) z Wicedyrektora, mianowanego przez Ministra Przemysłu i Handlu na wniosek Dyrektora;
c) z członków stałych Instytutu, mianowanych przez Ministra Przemysłu i Handlu, na wniosek Dyrektora, a mianowicie: geologów, hydrologów, chemików, kartografów, adjunktów i asystentów;
d) z współpracowników tymczasowych, przyjmowanych przez Dyrektora Instytutu na pewien okres czasu lub do wykonania zadań specjalnych;
e) z personelu kancelaryjnego i pomocniczego, mianowanego i zwalnianego przez Dyrektora Instytutu w ramach zatwierdzonego etatu.

Art. 4 Do zakresu czynności Dyrektora należy:
a) kierownictwo sprawami naukowemi i administracyjnemi Instytutu;
b) reprezentowanie Instytutu na zewnątrz;
c) przedstawianie Ministrowi do zatwierdzenia programu robót letnich;
d) przedstawienie Ministrowi sprawozdań rocznych o stanie i pracach Instytutu, jak również wszelkich spraw i wniosków, wymagających jego zatwierdzenia;
e) nadzór nad majątkiem i zbiorami Instytutu;
f) przedstawienie wniosków nominacyjnych i awansowych;
g) udzielanie pracownikom Instytutu urlopów, przewidzianych w przepisach pragmatyki służbowej;
h) decydowanie w sprawach zakupu inwentarza naukowego i innych przedmiotów, niezbędnych do pracy członkom Instytutu, w granicach przez budżet zakreślonych;
i) wyznaczenie spośród członków Instytutu sekretarza Instytutu, kustosza zbiorów, tudzież komisji: bibljotecznej, chemicznej, kartograficznej, redakcyjnej itp.

Art. 5 Wicedyrektor (art. 3 b) jest zastępcą i pomocnikiem Dyrektora Instytutu.

Art. 6 Do obowiązków geologów Instytutu należy:
a) wykonywanie czynności, powierzonych im przez Dyrektora Instytutu, jako to: zdjęcia kartograficzne, opracowanie zebranych materjałów, oraz inne funkcje, wchodzące w zakres prac naukowych i naukowo-administracyjnych Instytutu;
b) składanie sprawozdań perjodycznych z robót, będących w toku;
c) przedstawianie Dyrektorowi sprawozdań z badań, dokonanych na polecenie Instytutu;
d) ogłaszanie drukiem sprawozdań tymczasowych i opracowań monograficznych w wydawnictwach Instytutu.

Art. 7 Geologowie, jako funkcjonariusze państwowi, nie mają prawa dokonywać płatnych ekspertyz prywatnych. Jedynie w przypadkach wyjątkowych Minister, na wniosek Dyrektora Instytutu, może udzielić za każdym razem pozwolenia na wykonywanie płatnej ekspertyzy prywatnej, pod warunkiem spożytkowania jej dla celów Instytutu.

Art. 8 Do personelu naukowego, t.j. na członków Instytutu, mogą być powoływane jedynie osoby, które wykażą się poważnemi pracami naukowemi z zakresu geologii i nauk pokrewnych.

Art. 9 Na współpracowników tymczasowych (art. 3 d) mogą być powoływane osoby, posiadające dostateczne kwalifikacje do wykonywania prac i badań naukowych samodzielnych lub pod kierunkiem geologów Instytutu.



Początki działalności

Państwowy Instytut Geologiczny, nie mając własnej siedziby, korzystał w pierwszych latach swego istnienia z gościnności Pałacu Staszica w Warszawie. Wkrótce uzyskano parcelę w kwadracie ulic Rakowieckiej, Wiśniowej, Batorego i Skautów.

Ogłoszono konkurs na projekt nowej siedziby, w kórego wyniku realizację budowy powierzono architektowi Marianowi Lalewiczowi. Zaprojektował on budynki w charakterystycznym dla siebie stylu akademickiego klasycyzmu, przy czym wnętrza cechował nieco tajemniczy, bazylikowy czy też klasztorny wystrój.

Budowę siedziby Państwowego Instytutu Geologicznego rozpoczęto dopiero w 1925 roku.
Ciekawostką jest, że niektóre detale dekoracyjne wykonano z kamienia pochodzącego z rozebranego w 1926 r. soboru przy Placu Saskim. Były to różowe granity z wyspy Kumlinge, w archipelagu Wysp Alandzkich, przewiezione do portu Hangö, a następnie do Warszawy.

Budowę pawilonu południowego - chemicznego, rozpoczęto w połowie 1925 roku i zakończono w 1926, natomiast gmach główny, którego fundamenty położono już w roku 1923, do częściowego użytku został oddany w 1930 r.; wtedy też nastąpiła ostateczna przeprowadzka z Pałacu Staszica. Ze względu na ogromne kłopoty finansowe, gmach główny ukończono dopiero w 1936 r. Całkowity koszt budowy wyniósł 2 300 000 zł, co w tamtych czasach stanowiło ogromną sumę. 


Więcej o dziejach budowy gmachów Państwowego Instytutu Geologicznego (1919-1936)

 

Image
Fronton budynku głównego PIG, lata 50. XX w.


Pierwsze odkrycia złóż surowców mineralnych zanotowano w 1924 - złoże hematytu i pirytu w Rudkach, oraz w 1925 - złoże fosforytów w Rachowie.

Pierwsza Mapa geologiczna Rzeczypospolitej Polskiej (1:750 000), opracowana przez Czesława Kuźniara, ukazała się w 1926 roku, a pierwsza Mapa bogactw kopalnych Rzeczypospolitej Polskiej (1: 750 000), opracowana przez Stefana Czarnockiego, ukazała się w 1931 r.


Okres II Wojny Światowej

II Wojna Światowa dla Państwowego Instytutu Geologicznego rozpoczęła się 6 września 1939 r., kiedy to część personelu ewakuowano do Lwowa. Warszawę opuścił także prof. Karol Bohdanowicz, przekazując funkcję dyrektora dr. Józefowi Zwierzyckiemu. Podczas oblężenia Warszawy budynki Instytutu ucierpiały niewiele, poza salą muzealną, gdzie uległ zniszczeniu szklany dach oraz większość eksponatów.

W połowie października 1939 r. do Warszawy przybyli dwaj pracownicy berlińskiego Amt fur Bodenforschung - prof. Paeckelmann i dr Barnitzke, którzy z myślą wywiezienia wszystkiego co ocalało, zasekwestrowali budynki i majątek Instytutu. Po zapoznaniu się ze stanem zniszczeń, wystąpili z propozycją, by polski personel na nowo podjął prace na poprzednich stanowiskach. W listopadzie do Instytutu powróciła większość pracowników.

Reorganizacja instytutu przez władze okupacyjne nastąpiła w kwietniu 1940. Zmieniono jego nazwę na Amt für Bodenforschung z centralą w Krakowie. Dyrektorem jednostki został prof. Brinkmann, a od kwietnia 1944 r. - prof. Petraschek. Główny nacisk w badaniach geologicznych skierowany był wówczas na kartografię geologiczną i rejestrację złóż surowców mineralnych. Nie wszystkie jednak wyniki badań były przez polskich geologów ujawniane. Prowadzono podwójną - jawną i ukrytą - dokumentację.

W czasie okupacji zginęło wielu pracowników Instytutu. Budynki zostały zniszczone w 95%, aparatura średnio w 50%, straty w zbiorach muzeum zostały obliczone na 70%. Księgozbiór został w znacznej części wywieziony przez okupanta, a częściowo uległ zniszczeniu w czasie Powstania Warszawskiego. Najbardziej ucierpiała jednak kadra. Zginęło co najmniej 25% pracowników i współpracowników PIG - zamordowani, zmarli w obozach koncentracyjnych, polegli podczas działań wojennych lub w Powstaniu Warszawskim.

 

Sala ekspozycyjna Muzeum Geologicznego - zniszczona w trakcie nalotu wojsk radzieckich w 1943 r.
Sala ekspozycyjna Muzeum Geologicznego - zniszczona w trakcie nalotu wojsk radzieckich w 1943 r.


Lata powojennej odbudowy

Wkrótce po wyzwoleniu Warszawy, już w styczniu 1945 r., do zrujnowanego Instytutu przybyli pierwsi pracownicy. Podjęcie pracy nie było jednak możliwe, ze względu na prawie całkowite zniszczenie gmachów.

W wyniku działań wojennych wielu pracowników przebywało w Krakowie i dlatego też, zarządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 3 marca 1945 r., tam został reaktywowany Państwowy Instytut Geologiczny. Odkopano materiały ukryte w sierpniu 1944 r., zabezpieczono ocalałe urządzenia, a w lipcu 1945 r. przystąpiono do odbudowy gmachów. Odbudowa postępowała bardzo szybko i sprawnie. Już jesienią 1946 r. do Warszawy przeniosła się dyrekcja instytutu, a w miarę oddawania do użytku nowych pomieszczeń - kolejne komórki organizacyjne.



Budowa nowego gmachu 1948-1952

W latach 1946-1947 gmach Muzeum Geologicznego został wyremontowany. W związku ze zwiększającym się zapotrzebowaniem na badania geologiczne, dyrektor Jan Czarnocki chciał doprowadzić gmachy Instytutu do takiego stanu, aby można było w nich pracować. Przewidując żywiołowy rozwój geologii w warunkach powojennych zdecydował, że w centrali w Warszawie musi jak najszybciej powstać gmach umożliwiający prowadzenie badań na dużą skalę. Głównym projektantem nowego gmachu przy ul. Rakowieckiej 4 został prof. architektury Marek Leykam. Budowę rozpoczęto w 1948 r., a w  roku 1952  budynek został oddany do użytku. 



Budowa nowego gmachu Instytutu Geologicznego - obecnie imienia Jana Wyżykowskiego, odkrywcy złóż miedzi i srebra na Dolnym Śląsku
Budowa nowego gmachu Instytutu Geologicznego - obecnie imienia Jana Wyżykowskiego, odkrywcy złóż miedzi i srebra na Dolnym Śląsku

W 1938 r., podczas budowy kolektora przy ul. Podchorążych w Warszawie, natrafiono na duży głaz narzutowy o kubaturze około 10 m3. Był to gnejs biotytowy z licznymi iniekcjami, właściwymi skandynawskim arterytom. Po wojnie, z chwilą rozpoczęcia budowy nowego gmachu Instytutu, dyrektor Jan Czarnocki wyraził gorące życzenie, aby głaz znalazł się na jego terenie. Główny projektant uwzględnił wniosek, wyznaczając miejsce tuż przy wejściu do nowego gmachu. Głaz ustawiono tu w dniu 23 kwietnia 1959 r.

Wielkie odkrycia geologiczne złóż surowców mineralnych

Pierwsze lata okresu powojennego były dla Państwowego Instytutu Geologicznego niezwykle bogate w odkrycia złóż surowców mineralnych. Badania regionalne nad występowaniem złóż soli kamiennej poza zapadliskiem przedkarpackim, prowadzone jeszcze przed rokiem 1939 w Kłodawie na Kujawach, doprowadziły do odkrycia w tym rejonie w 1947 r. wysadowego złoża solnego.

W roku 1952 Stanisław Pawłowski wraz z zespołem odkrył złoża siarki w miocenie zapadliska przedkarpackiego. To pierwsze odkrycie Instytutu Geologicznego o znaczeniu światowym znacznie przyczyniło się do rozwoju gospodarki kraju - uruchomiony został polski przemysł siarkowy.

W roku 1954 w Sudetach, w pobliżu Stanisławowa odkryto jedno z największych w Europie złóż barytu. Trzy lata później rozpoczęto eksploatację.

Od 1955 r. trwały również poszukiwania złóż miedzi na monoklinie przedsudeckiej. W maju 1957 r., w otworze Sieroszowice IG-1, odkryto łupek miedzionośny a wraz z nim olbrzymie - w skali globalnej - złoże miedzi, i jak się niebawem okazało, również srebra, które zostało udokumentowane w 1959 r. przez zespół Jana Wyżykowskiego. Odkrycie i udokumentowanie złóż rud miedzi między Lubinem a Głogowem stworzyło warunki dla powstania nowego przemysłu miedziowego.

W latach 1954-1960 w wyniku prac grawimetrycznych i wiertniczych, prowadzonych przez Zbigniewa Wernera, odkryto kolejne wysady solne w Izbicy Kujawskiej, Lubieniu, Łaniętach, Mogilnie i Damasławku.

Prace poszukiwawcze, realizowane z inicjatywy Edwarda Ciuka w osadach mioceńskich na Niżu Polskim (1952-1960), doprowadzily do udokumentowania wielu złóż węgla brunatnego (m.in. Adamów, Uniejów, Gubin, Mosty, Rogoźno), w tym niektórych o bardzo dużych zasobach. W latach 1961-1975 PIG zbadał budowę, jakość i zasobność złóż Bełchatowa, Złoczewa i tak zwanych rowów wielkopolskich.

Wykonane w 1962 r. wiercenia według projektu Jerzego Znoski, w rejonie Krzemianki i Udrynia, ujawniły obecność wanadonośnych rud ilmenitowo-magnetytowych.

Odkrycie złoża polihalitu w rejonie Zatoki Puckiej to wynik intensywnych prac geologicznych PIG prowadzonych w latach 1964-1970.

Największym sukcesem w grupie surowców energetycznych było odkrycie złóż Lubelskiego Zagłębia Węglowego.
 



Halina Urban, Marek Graniczny, Włodzimierz Mizerski