Pętlą wokół Wkry

 

Ścieżka wiedzie ze Strzegowa wzdłuż prawego brzegu Wkry, po czym nieopodal wsi Stara Maryśka zatacza pętlę wokół kopalnego jeziora, które istniało około 100 tys. lat temu, przekracza polodowcową wysoczyznę koło wsi Bregiń i most na urokliwym zakolu Wkry, a następnie zawraca do Strzegowa lewym brzegiem rzeki. Po drodze można zwiedzić ciekawe zabytki, do których należą m.in. drewniany kościół św. Anny, cmentarz choleryczny z XVII w. i żydowski kirkut w Strzegowie czy ruiny dworu w Radzimowicach. Atrakcją geologiczną ścieżki jest wydma koło Giełczynka, usypana ok. 11 tys. lat temu w chłodnym i suchym klimacie, gdy lądolód wycofywał się z obszaru dzisiejszego Bałtyku.

 


Trasa ścieżki Pętlą wokół Wkry (22,4 km): Strzegowo Centrum Kulturowo-Historyczne Kantor Młyński (0,6 km) – Strzegowo Kościół św. Anny (1,0 km) – Strzegowo Cmentarz Żydowski (1,2 km) – Strzegowo Cmentarz Choleryczny (2,6 km) – Rydzyn Szlachecki (2,0 km) – Stara Maryśka (1,3 km) – Nowa Maryśka (1,4 km) - Breginie (3,2 km) – Staroguby (0,3 km) – Radzimowice (1,1 km) – Giełczynek (3,5 km) – Prusocin (3,2 km) – Strzegowo Centrum Kulturowo-Historyczne Kantor Młyński

 

Kościół św. Anny
Na prawym, stromym brzegu Wkry stoi w Strzegowie drewniany kościół św. Anny, zbudowany w 1756 r., wraz z dzwonnicą z XIX w. Ołtarz główny, pochodzący z XVIII w., został odnowiony w 1959 r. Przy kościele rosną dwa stare, pomnikowe dęby, a na jednym z nich, tuż za kościołem, odrasta co roku bardzo rzadko spotykana huba z gatunku Fistulina hepatica (ozorek dębowy). Grzyb ten odznacza się intensywną, czerwoną barwą. Legenda głosi, że dęby posadził polujący w tych stronach król Kazimierz Wielki. W podziemiach kościoła znajdują się zamurowane katakumby. Do 1870 r. wokół kościoła funkcjonował cmentarz grzebalny.

 

Kościół św. Anny nad Wkrą. Fot. J. Zdunkiewicz

Kościół św. Anny nad Wkrą. Fot. J. Zdunkiewicz

 

lapidarium

Lapidarium głazów narzutowych i rekonstrukcja mamuta (dar Państwowego Instytutu Geologicznego) przed Centrum Kulturowo-Historycznym Kantor Młyński w Strzegowie

 

Cmentarz Żydowski
Strzegowski kirkut znajduje w lasku się około 1 km na południe od kościoła św. Anny, przy polnej drodze w kierunku Unierzyża. Powstał z inicjatywy przybyłego do Strzegowa w 1902 r. Icze Majera Piotrkowskiego.
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Strzegowie ok. 1775 r. Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Przed II wojną światową Żydzi stanowili ponad 30% z niespełna 2000 mieszkańców tej osady. 1 listopada 1941 r. w Strzegowie powstało getto, do którego dosiedlono Żydów z Bieżunia, Drobina i Sierpca. Liczba jego mieszkańców wynosiła około 2000. Mieszkańcy getta pracowali na roli. W listopadzie 1942 r. hitlerowcy zlikwidowali getto.


Ostatni znany pochówek odbył się na cmentarzu w 1941 r. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Zachowało się jedynie 15 tablic nagrobkowych, tzw. macew, z których najstarsza pochodzi z 1911 r. i należy do Jakuba Halewi.


Po wojnie wystawiono tu pomnik poświęcony pamięci pomordowanych Żydów. Na tablicy widnieje napis „Żydom Strzegowa rozstrzelanym, powieszonym i zagazowanym przez hitlerowskich ludobójców w latach 1941-1943". W 2002 r., dzięki inicjatywie Polsko-Żydowskiego Programu Odnowy Cmentarzy, Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz lokalnych władz, cmentarz odrestaurowano. Został on otoczony murem z metalową bramą oznakowaną heksagramem.

 

Cmentarz choleryczny
Cmentarz choleryczny w Strzegowie znajduje się tuż za Kościołem św. Anny, na przedłużeniu ulicy Kościelnej, po lewej stronie drogi do Rydzyna Szlacheckiego. Cholera to zakaźna choroba atakująca układ pokarmowy. Do Polski trafiła najprawdopodobniej w 1831 r., przyniesiona przez rosyjskich żołnierzy, i rozprzestrzeniła się na polską armię powstańczą, a dalej na ludność cywilną. W XIX w. kilkakrotnie nawiedzała ziemie polskie oraz Europę. Na terenach gminy Strzegowo i sąsiedniej gminy Radzanów cholera występowała w latach: 1848, 1852-1856, 1865-1866, 1872-1873, 1891-1892 i 1897-1898, gdzie zbierała straszne żniwo. Głód oraz przebyte inne choroby, np. grypa i tyfus, sprzyjały obniżeniu odporności, a co za tym idzie zachorowalności na cholerę. To rzeka Wkra mogła przenosić bakterie cholery. Wiosenne roztopy i podtopienia sprawiały, że większość zanieczyszczeń gospodarskich była zmywana do rzeki. Ofiarami epidemii padali najsłabsi: dzieci i osoby starsze, ale czasem wymierały całe rodziny.


Na drogach, przed domami stawiano figurki lub krzyże dwuramienne (tzw. karawaki), które miały chronić przed morowym powietrzem. Do dziś zachował się taki krzyż w Pokrytkach koło Niedzborza.
Cmentarz choleryczny kryje w sobie wielki dramat rodzin z parafii Strzegowo. Obecnie na cmentarzu pozostał tylko krzyż na kamiennej podstawie z wyrytą datą 1898 r.

 

krzyz Zabytkowy krzyż na cmentarzu cholerycznym w Strzegowie. Fot. J. Rychel

 

Stara Maryśka
Nazwa miejscowości Stara Maryśka pochodzi od imienia córki właściciela folwarku. Po Powstaniu Styczniowym chłopi z tego folwarku, uwłaszczeni przez carat, osiedlili się po drugiej stronie ówczesnego bagna i założyli osadę Nowa Maryśka, a dotychczasowa wioska Maryśka zyskała miano starej. W 1925 r. na miejscu rozebranego starego dworu postawiono budynek z czerwonej cegły, który zachował się do dziś.
W okolicy wsi Stara Maryśka zlokalizowane jest najlepiej udokumentowane stanowisko interglacjału eemskiego w rejonie północnego Mazowsza. W obniżeniu powierzchni terenu znajdują się osady kopalnego jeziora. Występują w nim torfy, namuły torfiaste i piaski humusowe. Około 100 tys. lat temu znajdowało się w tym miejscu niewielkie jezioro. W tym czasie w okolicy rosły zwarte lasy z leszczyną, lipą i dębem. Ochłodzenie klimatu u schyłku tego interglacjału, zwiastujące nadciągające zlodowacenie Wisły, zaznaczyło się zmianą roślinności. W okolicy jeziorka zaczęły rosnąć lasy iglaste z sosną. Informacje takie pozyskano na podstawie analiz paleobotanicznych osadów jeziornych. Takie podmokłe, torfowe łąki są doskonałymi siedliskami licznych gatunków ptaków i płazów.

 

Wysoczyzna Bregiń

Poruszając się od kopalnego jeziorka w Starej Maryśce w kierunku północnym, docieramy w okolice Bregiń, gdzie rozpościera się płaska, gliniasta powierzchnia wysoczyzny polodowcowej. Nazwa tej miejscowości pochodzi od słowa „breginie", oznaczającego kiedyś brzeg. Miejscowość powstała w połowie XIX w.
Wysoczyzna polodowcowa to rozległe wyniesienie zbudowane z glin lodowcowych, o powierzchni urozmaiconej pagórkami i obniżeniami bezodpływowymi, powstałymi podczas nierównomiernego wytapiania się materiału (glin) z lądolodu. Gliny lodowcowe są to osady składające się z piasków drobnoziarnistych, mułków, żwirów i głazów, a niekiedy nawet i iłów. W żwirach znajdują się fragmenty skał pochodzenia skandynawskiego.


Możemy tu obserwować powierzchnie wysoczyzny morenowej płaskiej, pochodzącej ze zlodowacenia Warty, czyli sprzed około 140 tys. lat. Takie „stare" wysoczyzny charakteryzują się mało urozmaiconą rzeźbą, można na nich znaleźć graniaki – kamienie, których powierzchnia jest oszlifowana przez wiatr. Graniaki są dowodem na to, że obszar, na którym występują, podlegał warunkom klimatu peryglacjalnego (zimnego i suchego).

 

Na moście w Starogubach
Meandry Wkry tworzą niezwykle malowniczy krajobraz, co możemy zaobserwować przekraczając most w Starogubach. Meandry są to zakola rzeczne, czyli wygięte odcinki rzeki zawarte między jej dwoma zakrętami o tym samym kierunku. Zakola rzeki tworzą się zazwyczaj na terenach nizinnych, w dolnym oraz środkowym odcinku jej biegu, gdzie ma ona mały spadek oraz słaby nurt. Meandry sprawiają, że rzeka płynie wolniej niż w wyprostowanym sztucznie korycie, a dolina magazynuje więcej wody. Rozwój zakoli prowadzi do stopniowego, bocznego przesuwania się koryta. Proces ten przerywany jest przez ścięcie zakola lub rozcięcie nasady jego pętli. Opuszczona część zakola przekształca się w starorzecze, które stopniowo zarasta i wypełnia się osadami organicznymi i mineralnymi, wnoszonymi do niego podczas wezbrań rzeki. Wkra jest prawym dopływem Narwi, jej długość wynosi 249 km. Wypływa z okolic Garbu Lubawskiego (na północ od Niedzicy) i płynie z północy na południe. Jest to stosunkowo młoda rzeka, powstała po ustąpieniu ostatniego lądolodu, czyli około 15 tys. lat temu.

 

wkra

Widok z mostu w Starogubach na meandry Wkry. Fot. R. Wasiluk 

 

meandry

Schemat rzeki meandrującej. J. Rychel na podst. Allen, 1977

 

Wydma Giełczynka
Giełczynek to miejscowość położona na lewym brzegu Wkry, ok. 6 km na północny zachód od Strzegowa, przy drodze do Radzanowa. Nazwa miejscowości pochodzi od imienia Giełcz, tzn. zgiełk. Początki wsi sięgają XIV w. Jan Giełczyński, dworzanin księcia mazowieckiego, był pierwszym używającym tego nazwiska.
Przy drodze z Giełczynka do Bońkowa Kościelnego znajduje się pokaźna wydma usypana z piasków sandrowych nawianych przez wiatr. Większość wydm śródlądowych w Polsce, w tym wydma Giełczynka, powstała w chłodnym okresie u schyłku ostatniego zlodowacenia: starszym (12–11,8 tys. lat temu) i młodszym dryasie (10,7–10,25 tys. lat temu). Usypywaniu wydm sprzyjały silne wiatry, głównie z zachodu, oraz skąpa szata roślinna. W tym czasie masy lądolodu skandynawskiego zanikały w niecce Bałtyku. W Polsce najczęściej spotykamy wydmy typu parabolicznego. Wygięcie łuku takich wydm jest zgodne z kierunkiem wiatru.

wydmy

Schemat wydmy parabolicznej. K. Pochocka-Szwarc i M. Krzeczyńska, 2010 

 

Prusocin – stanowisko archeologiczne

Nazwa Prusocin pojawiła się w 1452 r., gdy sędzia płocki Stanisław ze Strzegowa podzielił swoje dobra między synów. Wtedy to nazwę wsi zapisywano „Prussoczino". Wieś należała do dóbr strzegowskich, a w końcu XIX w. włączono ją do dóbr radzimowickich.


Najstarsze ślady osadnictwa na terenie obecnej gminy Strzegowo pochodzą z epoki kamiennej (mezolitu), czyli sprzed 8-4,8 tys. lat p.n.e. Pośród wydm w rejonie Prusocina znaleziono ślady osadnictwa z epoki kamienia, brązu i żelaza oraz wczesnośredniowieczne. U schyłku II w. p.n.e w dorzeczu Wkry rozpowszechniła się znajomość obróbki żelaza, która przywędrowała z obszaru środkowej Wisły wraz ludnością kultury przeworskiej. W kulturze tej zmarłych chowano w naczyniach, tzw. popielnicach, a wojownikom wkładano do grobu broń, włócznie i tarcze.

 

archeo

Grot włóczni, umbro tarczy i popielnica grzebalna - zabytki pochodzące ze stanowisk archeologicznych na terenie gminy Strzegowo. Muzeum Archeologiczne w Mławie