Wykorzystanie wód zaliczonych do kopalin do celów leczniczych jest częścią lecznictwa uzdrowiskowego, czyli zorganizowanej działalności polegającej na udzieleniu świadczeń opieki zdrowotnej z zakresu leczenia albo rehabilitacji uzdrowiskowej. Poza wodami zaliczonymi do kopalin wykorzystywane są także inne naturalne surowce lecznicze, takie jak torf, a także naturalne właściwości lecznicze klimatu. Dział medycyny (fizjoterapii) zajmującym się zastosowaniem wód leczniczych, gazów i borowin w leczeniu schorzeń, szczególnie o charakterze przewlekłym, a także w rehabilitacji i profilaktyce określany jest mianem balneoterapii. Obecnie ten rodzaj lecznictwa odgrywa istotną rolę w profilaktyce chorób o charakterze cywilizacyjnym.
Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem wód zaliczonych do kopalin świadczone są, w zdecydowanej większości, w uzdrowiskach statutowych, które dysponują ich złożami oraz odpowiednią bazą zabiegową, a także potwierdzonymi właściwościami leczniczymi klimatu. Sporadycznie leczenie przy wykorzystaniu miejscowych wód leczniczych prowadzone jest także w miejscowościach nieposiadających statusu uzdrowiska. Większość tych miejscowości znajduje się w obszarach górskich, w obrębie prowincji karpackiej i sudeckiej. Mają one zróżnicowane profile lecznicze, formy i zakres świadczonych usług. Służą terapii zarówno osób dorosłych, jak i dzieci. Poza zabiegami w oparciu o naturalne surowce lecznicze w uzdrowiskach wykonywane są zabiegi: fizykoterapii, hydroterapii, masażu leczniczego, kinezyterapii, krioterapii, a także szeroka gama usług wellness i spa. Od kilku lat obserwuje się rozwój turystyki uzdrowiskowej, a tym samym wzrost liczby kuracjuszy samodzielnie finansujących pobyty lecznicze, w tym osób z zagranicy korzystających z oferty polskich uzdrowisk. Na terenie kraju istnieją także miejscowości i gminy posiadające status ochrony uzdrowiskowej. Spełniają one podobne warunki jak uzdrowiska statutowe, w tym posiadają złoża naturalnych surowców leczniczych o potwierdzonych właściwościach leczniczych, lecz nie jest w nich prowadzona działalność lecznicza ze względu na brak infrastruktury uzdrowiskowej.
Wody lecznicze wykorzystywane są w leczeniu 17 typów schorzeń. Wszystkie zabiegi lecznicze powinny być stosowane ściśle według zaleceń lekarskich, określających czas ich trwania, dawkę, częstotliwość oraz odpowiedni ilościowo cykl.
Medycyna uzdrowiskowa skupia się głównie na kilku zadaniach:
- stymulacji naturalnych procesów samoleczenia;
- pobudzaniu mechanizmów obronnych w celu wyeliminowania zagrożeń infekcyjnych oraz zwiększenie odporności;
- rehabilitacji pourazowej;
- utrwalaniu efektów leczenia szpitalnego;
- czasowym odizolowaniu od szkodliwych czynników związanych z miejscem pracy (profilaktyka i leczenie chorób zawodowych).
Zabiegi wykonywane przy użyciu naturalnych surowców leczniczych oparte są na zastosowaniu bodźców fizjologicznych, z jakimi organizm styka się w warunkach naturalnych, lecz skumulowanych w określonej dawce, cyklu i czasie. W wyniku takiego działania organizm reaguje uruchomieniem odpowiednich bodźców adaptacyjnych, które wpływają na poprawę sprawności jego mechanizmów regulacyjnych.
Wody lecznicze, które znajdują zastosowanie w balneoterapii powinny spełniać wymogi zawarte w ustawie Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. 2019 poz. 868), tzn. charakteryzować się brakiem zanieczyszczeń chemicznych i mikrobiologicznych, naturalną zmiennością cech fizycznych i chemicznych oraz odpowiednią mineralizacją i/lub zawartością co najmniej jednego ze składników swoistych w ilościach przekraczających te określone w ustawie:
- żelaza dwuwartościowego (10 mg/dm3),
- fluorków (2 mg/dm3),
- jodków (1 mg/dm3),
- siarki dwuwartościowej (1 mg/dm3),
- kwasu metakrzemowego (70 mg/dm3),
- radonu (74 Bq/dm3),
- dwutlenku węgla (250 mg/dm3).
Kolejną cechą charakteryzującą wody leczniczej jest także temperatura wynosząca na wypływie co najmniej 20°C (wg Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dn. 13.04.2006 r., w sprawie zakresu badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te właściwości). Wodę określa się mianem leczniczej na podstawie świadectwa potwierdzającego jej właściwości, które zostaje wydane w oparciu o udokumentowane badania prowadzone przez okres 24 miesięcy przed złożeniem wniosku o wydanie świadectwa. Określa ono aktualną kwalifikację balnechemiczną wód, a także wskazuje właściwy sposób ich wykorzystania w zabiegach leczniczych. Zasady dotyczące funkcjonowania obszarów uzdrowiskowych reguluje ustawa z dnia 28.07.2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2017, poz. 1056 t.j.).
Najczęściej wykorzystywanymi wodami do celów balneoterapeutycznych są: szczawy i wody kwasowęglowe, wody chlorkowe, siarczanowe i siarczkowe, radonowe, zarówno chłodne, jak i termalne, o mineralizacji do 80 g/dm3. Mają one zastosowanie w kąpielach leczniczych (w tym także suchych kąpielach kwasowęglowych), inhalacjach oraz kuracji pitnej (krenoterapii). Z mniejszym natężeniem wykonuje się także okłady i kompresy oraz płukania i przepłukiwania jam ciała.
