Przegląd Geologiczny (2003-01) tom 51

BLIŻEJ UNII EUROPEJSKIEJ
7 Badania terenów poprzemysłowych — aktualne projekty Unii Europejskiej - Maciej Podemski
KALENDARIUM
9 Informacje o przyszłych wydarzeniach - Barbara Żbikowska
10 Przegląd ważniejszych wydarzeń - Barbara Żbikowska
KONGRESY, SYMPOZJA I KONFERENCJE
12 16th International Sedimentological Congress International Association of Sedimentologists — Johannesburg, South Africa, July 8–12, 2002 - Jacek Rajchel
KRONIKA
14 Rada Geologiczna - Ewa Zakrzewska-Dziki
16 Jubileusz 300 lat wrocławskiej Alma Mater — reminiscencje geologów: historia, geologia, kamień - Andrzej Grodzicki, Grażyna Kryza, Ryszard Kryza, Henryk Walendowski
20 Wystawa W kuźni Hefaejstusa w Muzeum Geologicznym PIG w Warszawie - Włodzimierz Mizerski
21 Jubileusz 50-lecia Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego - Witold Chmielewski, Piotr Roniewicz
23 Warsztaty Międzynarodowego Stowarzyszenia Sedymentologii — Analiza facjalna oraz wysokorozdzielcza stratygrafia sekwencji i cyklostratygrafia w przejściowych sukcesjach fluwialno-płytkomorskich — Sofia, Bułgaria, 09–13.09.2002 - Anna Wysocka
24 Sprawozdanie z uczestnictwa w szkole letniej w Helmert organizowanej przez GeoForschungsZentrum w Poczdamie - Krystyna Milecka
25 Meteoryty — skały z kosmosu - Witold Cezariusz Kowalski
26 Władcy wymarłych światów 2002 - Paweł Woźniak
29 Wystawa polsko-białoruskich osiągnięć naukowo- technicznych — Brześć, Białoruś, 09–11.10.2002 - Marek Graniczny, Halina Urban, Barbara Żbikowska
WSPOMNIENIA
31 Zbigniew Wilk 1924–2002 - Koleżanki i koledzy oraz uczniowie z Zakładu Hydrogeologii i Ochrony Wód AGH
RECENZJE
33 B. Kwiecińska & M. Wagner — Atlas petrograficzny węgla brunatnego. Litotypy i macerały - Wiesław Gabzdyl
34 R. Dadlez — Przekroje geologiczne przez bruzdę śródpolską 1 : 200 000 - Witold Cezariusz Kowalski
WIADOMO|CI GOSPODARCZE
34 Aktualia ropy naftowej i gazu ziemnego - Jerzy Zagórski
ARTYKUŁY INFORMACYJNE
38 Kompleksowe mierniki presji na zasoby naturalne - Jerzy Śleszyński
39 Osiągnięcia Państwowego Instytutu Geologicznego w dziedzinie geologii złóż węgla brunatnego - Marcin Piwocki
RECENZOWANE ARTYKUŁY NAUKOWE
49 Młodoczwartorzędowa aktywność tektoniczna okolic Konina - Wojciech Stankowski, Małgorzata Nita, Dominik Pawłowski

Wieloletnie badania geologiczne, palinologiczne i radiometryczne w okolicach Konina doprowadziły do zgromadzenia dowodów nie tylko na trzeciorzędowe, ale także czwartorzędowe zaangażowanie tektoniczne obszaru. Kluczowymi okazały się stanowiska Konin Przydziałki, Mikorzyn i Sławoszewek. Rozpoznana tam tektonika zrębowa, liczne uskoki oraz struktury iniekcyjne, dowodzą istnienia ruchów podłoża sięgających wczesnego i pełni vistulianu, a być może nawet okresu ustępowania ostatniej pokrywy lodowej. Ewentualny czas najmłodszej aktywności tektonicznej wymaga jednak pełniejszego uzasadnienia.

Słowa kluczowe: młodoczwartorzędowa tektonika, Konin, wschodnia Wielkopolska

54 Geopark "Łuk Mużakowa" - proponowany transgraniczny obszar ochrony georóżnorodności - Janusz Badura, Elżbieta Gawlikowska, Jacek R. Kasiński, Jacek Koźma, Manfred Kupetz, Marcin Piwocki, Jochen Rascher

Zgodnie z programem ochrony dziedzictwa Ziemi prowadzonym przez UNESCO i IUGS, środowiska geologiczne Brandenburgii podjęły inicjatywę utworzenia Geoparku "Łuk Mużakowa" (Muskauer Faltenbogen). Głównym zadaniem tego geoparku jest zachowanie dla przyszłych pokoleń unikatowej w skali światowej struktury glacitektonicznej wraz ze śladami dawnego górnictwa oraz walorami środowiska przyrody ożywionej, w powiązaniu z ideą promowania edukacji i geoturystyki. Podstawowymi obiektami ochrony na obszarze geoparku są geotopy, czyli szczególnie cenne fragmenty litosfery, które powinny być udostępniane dla nauki, edukacji oraz ruchu turystycznego. Na obszarze geoparku utworzone zostaną centralne ośrodki obsługi ruchu turystycznego, lokalne muzea, miejsca wystawiennicze i edukacyjne.

Pierwszym etapem prac zmierzających do powołania Geoparku "Łuk Mużakowa" była inwentaryzacja i ocena geotopów na obszarze Niemiec (Brandenburgii i Saksonii), a następnie na obszarze Polski. Zinwentaryzowano geotopy typu odsłonięć geologicznych, form rzeźby terenu, pozostałości po dawnej eksploatacji węgla brunatnego, iłów ceramiki budowlanej oraz kruszywa naturalnego, a także budowle architektoniczne z głazów narzutowych. Dalsze prace nad utworzeniem geoparku powinny zmierzać do uszczegółowienia sposobu jego udostępniania poprzez opracowanie planów zagospodarowania turystycznego geoparku oraz koncepcji edukacyjnego prezentowania zagadnień związanych z dziedzictwem geologicznym i historycznym.

Słowa kluczowe: geotop, geopark, ochrona georóżnorodności, geoturystyka, łuk Mużakowa, glacitektonika

59 Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych - Grzegorz Synowiec

Przejawy wielkoskalowych ruchów masowych typu osuwiskowego w polskich Sudetach są ogólnie rzadkie, co jest wynikiem niesprzyjającej budowy geologicznej, małej energii rzeźby i niewystarczającej miąższości pokryw zwietrzelinowych. Wyjątkiem są Góry Kamienne w Sudetach Środkowych, zbudowane z permskich skał wulkanicznych podścielonych przez skały osadowe, będące rejonem występowania głęboko zakorzenionych ruchów masowych na szeroką skalę. Dotychczas przeprowadzone badania szczegółowe pozwoliły na identyfikację 25 osuwisk o zróżnicowanej morfologii. Osuwiska znajdują się na stokach wzgórz twardzielcowych i grzbietów strukturalnych o nachyleniu 15–35°, o różnej ekspozycji (N, NW i NE, SE) i zajmują łącznie obszar 130 ha. Największe formy osiągają 400–500 m szerokości, 500 m długości i 100–150 m wysokości i powierzchnię 25 ha. Posiadają one prostoliniową niszę skalną lub częściej amfiteatralną wklęsłość stoku (slope hollow) w części górnej, schodowy profil stoku ze skałkami stokowymi oraz jeziorka osuwiskowe w obrębie jęzorów koluwialnych. Dotychczas zidentyfikowano osuwiska rotacyjne, spływy ziemne, lawiny blokowe oraz proces „rozciągania bocznego” (lateral spreading). Okres aktywności osuwiskowej w Górach Kamiennych jest słabo poznany. Prawdopodobnie przypadł on na późny plejstocen lub wczesny holocen. Współcześnie brak przejawów ruchów masowych na tym obszarze.

Słowa kluczowe: osuwiska, wulkanity permskie, Góry Kamienne, Sudety

66 Rozkład pierwiastków śladowych i stabilnych izotopów siarki i ołowiu w wybranych elementach środowiska przyrodniczego Gór Świętokrzyskich - Agnieszka Gałuszka

W artykule przedstawiono wyniki badań geochemicznych i biogeochemicznych prowadzonych w trzech wybranych ekosystemach Gór Świętokrzyskich w 2000 r. Omówiono prawidłowości w rozkładzie geochemicznym pierwiastków oraz izotopów siarki i ołowiu w skałach, glebach i biowskaźnikach roślinnych (plechach porostu Hypogymnia physodes, gametofitach mchów Hylocomium splendens, Hypnum cupressiforme i Pleurozium schreberi, korze drzew, igłach sosny zwyczajnej). Na podstawie otrzymanych wyników stwierdzono, że skład chemiczny badanych gleb jest w znacznym stopniu uzależniony od składu chemicznego skał, z których te gleby powstały, procesów wietrzenia i glebotwórczych oraz czynników antropogenicznych. Biowskaźniki roślinne reprezentują z kolei dwa różne typy — zależne głównie od składu atmosfery (plechy porostów, tkanki mchów, w mniejszym stopniu igły sosny) oraz od gleby i podłoża skalnego (kora i inne części drzew). Podstawowymi czynnikami kształtującymi skład chemiczny roślin są: wymagania fizjologiczne (zróżnicowane zapotrzebowanie na składniki) oraz zdolność bioakumulacji.

Słowa kluczowe: pierwiastki śladowe, stabilne izotopy siarki i ołowiu, skały, gleby, biowskaźniki roślinne, badania geochemiczne i biogeochemiczne

73 Kolmatacja osadów w strefie aeracji pod wpływem infiltracji wód powierzchniowych (na przykładzie ujęcia wody "Dębina" w Poznaniu) - Katarzyna Skolasińska

Prace badawcze wykonane w obrębie infiltracyjnego ujęcia wody „Dębina” w Poznaniu miały na celu rozpoznanie zmian w aluwiach rzeki Warty (w strefie aeracji — do głęb. 1,5 m) zaistniałych pod wpływem wymuszonej infiltracji wód powierzchniowych. Zidentyfikowano efekty kolmatacji chemicznej, biochemicznej i mechanicznej oraz wskazano na uwarunkowania sprzyjające jej rozwojowi. Podatność osadów na przeobrażenia wywołujące kolmatację wynika głównie z:
anizotropii przepuszczalności, związanej z dużym zróżnicowaniem facjalnym osadów (zarówno pionowym jak i lateralnym), licznych przewarstwień mułków, spowalniających lub ograniczających infiltrację, a jednocześnie ulegających rozmywaniu i przemieszczaniu w zawiesinie, obecności w aluwiach szczątków organicznych. W profilach pionowych osadów podłoża den stawów infiltracyjnych zaznacza się strefowość rozwoju przeobrażeń. Najpłycej, w stropowych odcinkach profili (0–20 cm), zmiany polegają na dobudowaniu do osadów drobnych cząstek mineralnych i organicznych występujących w wodach powierzchniowych i opadających z zawiesiny (kolmatacja mechaniczna, biologiczna) oraz szeregu procesów towarzyszących powstawaniu błony mechaniczno–biologicznej na granicy woda – osad (kolmatacja chemiczna i biochemiczna). Ten horyzont odpowiedzialny jest za największy spadek przepuszczalności osadów. Głębiej, w strefie aeracji, przeobrażenia polegają przede wszystkim na wzbogaceniu osadów w trudno rozpuszczalne wodorotlenki i tlenki żelaza formujące cementy pomiędzy ziarnami, konkrecje żelaziste, scementowane ciągłe horyzonty, w powstawaniu których niebagatelną rolę odgrywa działalność mikroorganizmów (kolmatacja chemiczna i biochemiczna). W strefie zwierciadła wód podziemnych zmiany wynikają z przemieszczania drobnego materiału ilastego pochodzącego z rozmywania przewarstwień mułkowych podczas stanów wysokiego położenia zwierciadła i ponownego osadzania podczas stanów niskiego położenia zwierciadła wody (kolmatacja mechaniczna).

Słowa kluczowe: kolmatacja, infiltracyjne ujęcia wody, strefa aeracji

79 Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej - Jan Urban, Jacek Gubała, Andrzej Kasza

W gipsach mioceńskich Niecki Nidziańskiej zinwentaryzowano 75 jaskin i schronisk skalnych. Najdłuższą jaskinią jest Jaskinia Skorocicka (352 m), spośród pozostałych tylko trzy mają długość powyżej 100 m, zaś 55% ma długość mniejszą niż 10 m. Wszystkie jaskinie powstały bezpośrednio lub pośrednio w rezultacie procesów krasowych i reprezentują: a) pojedyncze, poziome kanały krasowe, b) szerokie, niskie komory, c) szczeliny oraz inne pustki powstałe w wyniku zawalania się niższych form krasowych. Systemy jaskiniowe związane były przestrzennie i genetycznie ze strefą zwierciadła wód podziemnych, które było stosunkowo stabilne w dolnej części serii osadów ewaporatowych. Obecnie nadal część jaskiń znajduje się niewiele powyżej zwierciadła wód i cechuje się występowaniem okresowych lub stałych cieków bądź zbiorników wodnych. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej różnią się od labiryntowych jaskiń w gipsach mioceńskich Zachodniej Ukrainy nie tylko rozmiarami, lecz również genezą, co spowodowane jest odmiennym wykształceniem gipsów oraz ich nadkładu i podłoża.

Słowa kluczowe: jaskinie, kras, gipsy, miocen Niecka Nidziańska, speleologia