O ścieżce
Ścieżka geoedukacyjna ,,Dolina Świśliny” stanowi ważną atrakcję geoturystyczną na mapie województwa świętokrzyskiego i gminy Kunów. Liczy 3,5 km długości i obejmuje pięć przystanków geologicznych, które ilustrowane są tablicami informacyjnymi.
Umożliwiają one zapoznanie się ze skałami budującymi dolinę, począwszy od najstarszych dolomitów środkowego dewonu (ok. 390 mln lat), przez piaskowce dolnego triasu (wieku 247 i 252 mln lat) i wapienie wapienia muszlowego (wieku 242-247 mln lat), po najmłodsze lessy czwartorzędowe (ok. 11 tys. lat).
Stromo nachylone warstwy dolomitów w kamieniołomie Doły Opacie, fot. P. Derkowski
Oprócz walorów przyrodniczych, ścieżka przybliża także historię rozwoju gospodarczego doliny, widzianą przez pryzmat wydobycia i przeróbki kopalin.
Trasa jest dostępna zarówno dla pieszych, jak i rowerzystów oraz turystów zmotoryzowanych. Przez większą jej część prowadzi pieszy, niebieski szlak turystyczny im. St. Jeżewskiego oraz czerwony szlak rowerowy „Krzemienny”. Dodatkowo w pobliżu przebiega czarny szlak pieszy oraz szlaki rowerowe: niebieski „Śladami Zabytków Techniki Doliny Kamiennej”, zielony im. Witolda Gombrowicza oraz pomarańczowy szlak „Sołtysa”.
Więcej o tym obszarze można dowiedzieć się z pdf Przewodnika po ścieżce geoedukacyjnej ,,Dolina Świśliny” (83.52 MB) .
image Mapa ścieżki (wysoka rozdzielczość) (4.54 MB)
Galeria zdjęć
Trasa ścieżki
- Przystanek 1 – Ogólne informacje o ścieżce
- Przystanek 2 - Kamieniołom dolomitów Doły Opacie
- Przystanek 3 - Kamieniołom piaskowców retu w Witulinie oraz kamieniołom „Doły Biskupie”
- Przystanek 4 - Historia kamieniarstwa w Dołach Biskupich
- Przystanek 5 - Lessy i muły antropogeniczne w Dołach Biskupich
Plan ścieżki obejmuje także trzy dodatkowe stanowiska geologiczne:
- Stanowisko I – odsłonięcie piaskowców dolnego triasu na lewym brzegu doliny Świśliny w Wiórach
- Stanowisko II – odsłonięcie skał dolnego triasu na prawym brzegu doliny
- Stanowisko III – wąwóz skalny południowy w Nietulisku Górnym
Przystanek 1: Ogólne informacje o ścieżce
Współrzędne: 50°51’43,46”N, 20°12’23,55”E
Geologiczną wycieczkę przez malowniczą dolinę Świśliny proponujemy rozpocząć od tablicy zawierającej podstawowe informacje na temat pozostałych przystanków ścieżki geoedukacyjnej oraz zlokalizowanych w jej pobliżu stanowisk geologicznych.
image Tablica 1 "Ogólne informacje o ścieżce (wysoka rozdzielczość) (16.45 MB)
Przystanek 2: Kamieniołom dolomitów Doły Opacie
Współrzędne: 50°57’42,61”N, 21°12’31,14”E
W nieczynnym (od 1984 roku) kamieniołomie w Dołach Opacich występują zróżnicowane kolorystycznie i litologicznie skały, które imponują dobrze widoczną w tym miejscu tektoniką. W północnej ścianie i północnej części ściany wschodniej odsłaniają się szare dolomity środkowego dewonu (eifel, 388-393 mln lat), tworzące ławice o zróżnicowanej grubości, nachylone pod kątem 42–67° na SWS.
Fałd leżący w zachodniej części ściany północnej kamieniołomu Doły Opacie, fot. P. Derkowski
Skały te reprezentują płytkowodną sedymentacje węglanową na szelfie dawnego kontynentu Laurossji, w skład którego wchodził dzisiejszy obszar Gór Świętokrzyskich. Na południowym krańcu wschodniej ściany kamieniołomu, w odległości ok. 85 m na południe od tablicy informacyjnej, odsłaniają się piaskowcowo-mułowcowe osady, grubości 4 m, reprezentujące dolną część dolnego pstrego piaskowca (252 mln lat).
image Tablica 2 "Kamieniołom Doły Opacie" (wysoka rozdzielczość) (20.69 MB)
Przystanek 3: Kamieniołom piaskowców retu w Witulinie oraz kamieniołom „Doły Biskupie”
Współrzędne Kamieniołomu w Witulinie: 50°58’04,29”N, 21°13’23,51”E - 50°58’02,72”N, 21°13’23,09”E
Współrzędne Kamieniołomu Doły Biskupie: 50°58’00,32”N, 21°13’24,01”E - 50°57’57,38”N, 21°13’26,12”E
Kamieniołom w Witulinie położony jest koło dawnej fabryki tektury „Witulin”, założonej przez ojca Witolda Gombrowicza, obecnie elektrowni „Witulin”, przy niebieskim szlaku turystycznym. Obejmuje dwa wyrobiska: południowe i północne, niewidoczne z szosy ze względu na zadrzewienie. W obu tych wyrobiskach można obserwować kontakt między piaskowcami retu (dolny trias, górny pstry piaskowiec; ok. 247-248 mln lat) a wapieniami i dolomitami wapienia muszlowego (środkowy trias; ok. 240-247 mln lat). Piaskowce retu (miąższości ok. 8 m) charakteryzują się wyraźną trójdzielnością.
Ściana wyrobiska południowego kamieniołomu w Witulinie, fot. P. Derkowski
Sedymentacja piaskowców zachodziła w górnej części przybrzeża Morza Germańskiego na szelfie Oceanu Tetydy. Znaleziono tu ślady kręgowców Paraophidichium triassicum. Ze względu na utrudnione dojście do kamieniołomu w Witulinie oraz stromość jego ścian i związane z tym niebezpieczeństwo osuwania się skał, należy obserwować odsłonięcie z szosy. Kamieniołom „Doły Biskupie” to rozległe wyrobisko, którego północna ściana długości 100 m jest pomnikiem przyrody nieożywionej i podlega ochronie. Odsłaniają się tu – podobnie jak w kamieniołomie w Witulinie – piaskowce retu oraz wapienie i dolomity wapienia muszlowego.
image Tablica 3 "Kamieniołom Witulin i Doły Biskupie" (wysoka rozdzielczość) (20.10 MB)
Przystanek 4: Historia kamieniarstwa w Dołach Biskupich
Współrzędne: 50°58’05,16”N, 21°13’22,10”E
Początki wydobycia kamienia w Dołach Biskupich sięgają w XVII w. i są związane z osobą kamieniarza Mathiasa Najnobla, Niemca, który przyjechał do Kunowa i ok. 1620 r. wydobywał kamień w łomach kunowskich i dolskich. Eksploatacja miała miejsce najprawdopodobniej na terenie obecnego kamieniołomu „Doły Biskupie”, którego wielkość może wskazywać na kilkusetletnie funkcjonowanie.
Nie jest jednak wykluczone, że kamień pozyskiwano także w małych łomikach, po których nie ma już śladu.
W budowlach pochodzących z tego okresu możemy znaleźć elementy kamienne wykonane z piaskowców dolskich. Tak bowiem są nazywane w języku kamieniarskim piaskowce retu warstw z Krynek, występujące na terenie dzisiejszych Dołów Biskupich. Przystanek ścieżki znajduje się tuż obok miejsca, gdzie w XIX w. dziadek Witolda Gombrowicza – Ignacy Kotkowski założył w 1895 roku Kopalnię Piaskowca i Fabrykę Wyrobów Kamieniarskich „Doły i Święcie”.
image Tablica 4 "Historia kamieniarstwa w Dołach Biskupich" (wysoka rozdzielczość) (19.97 MB)
Przystanek 5: Lessy i muły antropogeniczne w Dołach Biskupich
Współrzędne: 50°58’15.68”N, 21°13’38.43”E
Stanowisko obejmuje trzy obiekty: profil lessów, szybiki K (szybiki 1 i 2) z profilami teras położonych 11-9 m nad poziomem rzeki, oraz odsłonięcie DB1 z profilem równiny zalewowej, wzniesionej 5,5-4,5 m nad poziom rzeki. Terasy i równina zalewowa są zbudowane z osadów drobnoziarnistych (muły antropogeniczne), spoczywających na gruboziarnistym bruku korytowym w najniższej części aluwiów.
Odsłonięcie lessów o wysokości 5,5 m znajduje się na prawym, erozyjnie podcinanym brzegu. Górną część szybików budują osady pozakorytowe (osadzone poza korytem rzeki) – mułki i mułki piaszczyste. Na głębokości około 5 m w mułkach przewarstwionych drobnymi piaskami stwierdzono duże bryły żużla i żelaza, a poniżej (na głębokości 6,5 m) i powyżej (na głębokości 3,5 m) węgielki drzewne (szybik 1). W szybiku 2. żużle i węgielki drzewne zalegały płycej, na głębokości 2,5-1,0 m.
image Tablica 5 "Lessy i muły antropogeniczne w Dołach Biskupich" (wysoka rozdzielczość) (20.30 MB)
Stanowisko I: Odsłonięcie piaskowców dolnego triasu na lewym brzegu doliny Świśliny w Wiórach
Współrzędne: 50°57'34,98"N, 21°11'35,26" E - 50°57'38,61"N, 21°11'42,41" E
Na południowy zachód od Przystanku 1 ścieżki, wzdłuż szosy w kierunku Zbiornika Wióry, znajdują się odsłonięcia skał dolnego triasu (piaskowców, mułowców i iłowców). Skały te możemy zobaczyć w odsłonięciu po prawej stronie drogi prowadzącej do Dołów Biskupich i Nietuliska, oddzielonym od szosy głębokim rowem odwadniającym. Reprezentują one środkowy pstry piaskowiec (wiek 249-250 mln lat temu).
Podczas budowy zapory, zakończonej w 2005 r., pogłębiono dolinę i wyrównano jej zbocza. W czasie tych prac, prowadzonych przez prawie 30 lat, budowniczowie zapory eksploatując i usuwając część skał odsłonili unikalne ślady zwierząt sprzed 250 milionów lat. Pierwszego odkrycia tropów kręgowców w osadach dokonał w 1980 r. paleontolog Tadeusz Ptaszyński. Później nastąpiły dalsze znaleziska licznych tropów zarówno gadów jak i płazów a także śladów bezkręgowców. Natrafiono również na kości (kości czaszki, żebra, kręgi) dużych płazów z grupy temnospondyli.
Rekonstrukcja ekosystemu doliny rzeki sprzed 249 mln lat została przedstawiona na tablicy autorstwa Grzegorza Niedźwiedzkiego, która znajduje się po północnej stronie małego budynku na wysokości korony zapory. W lapidarium znajdującym się po południowej stronie budynku, na wysokości korony zapory, za parkingiem, zgromadzono płyty piaskowców formacji z Wiór (środkowy pstry piaskowiec) ze skamieniałymi śladami kręgowców płynących oraz stąpających po dnie rzeki, w większości należących do rodzin Chiroteriidae i Rhynchosauroidea, oraz śladami struktur prądowych.
Stanowisko II: Odsłonięcie skał dolnego triasu na prawym brzegu doliny Świśliny w Wiórach
Współrzędne: 50°57'30,17"N, 21°11'45,36" E
Stanowisko znajduje się 250 m od lapidarium w kierunku wschodnim, za zaporą, przy szosie w kierunku Waśniowa, po prawej stronie.
Stanowisko przedstawia skały dolnego triasu, miąższości około 20 m, reprezentowane przez brązowe i wiśniowe piaskowce średnio- i gruboławicowe, przewarstwione mułowcami i iłowcami. Piaskowce te interpretowane są jako osady stożków aluwialnych (napływowych), które tworzyły się w stanach powodziowych, kiedy woda z koryta rzecznego wypływała na obszar równiny zalewowej. Na powierzchniach piaskowców zachowały się ślady kropel deszczu.
Stanowisko III: Wąwóz skalny południowy w Nietulisku Górnym
Współrzędne: 50°58’17,11”N, 21°13’45,65”E
Malowniczy, głęboki wąwóz o długości około 100 m rozcina zbocze doliny Świśliny, biegnąc ze wschodu na zachód. W jego stromych ścianach oraz progach w dnie odsłania się około dwudziestometrowy profil geologiczny, obejmujący skały retu i wapienia muszlowego. U zachodniego wylotu wąwozu piaskowce retu tworzą próg skalny wysokości 1,5 m.
Skały widoczne w północnej skarpie wąwozu (po lewej stronie, patrząc w górę wąwozu) różnią się od skał występujących w ścianie południowej (po stronie prawej). Wynika to z faktu, że w dnie wąwozu przebiega uskok tektoniczny o kierunku wschód–zachód, wzdłuż którego warstwy skalne są przesunięte względem siebie. Wąwóz stanowi pomnik przyrody i podlega prawnej ochronie.