Przegląd Geologiczny (1999-01) tom 47

Zagadnienia prawne związane z wodami radoczynnymi, a także funkcjonowanie tego terminu w literaturze polskiej i zagranicznej jest dyskusyjne. Na podstawie znajomości najważniejszych aspektów hydrogeochemii radu i radonu koniecznym wydaje się wprowadzenie zmian w przepisach wykonawczych do obowiązującej obecnie ustawy Prawo geologiczne i górnicze. Termin „wody radoczynne” powinien zostać zastąpiony terminem „wody radonowe” i „wody radowo-radonowe”, a także powinno zostać wprowadzone do terminologii hydrogeologicznej pojęcia „wody radowe”, które to terminy precyzyjnie definiują wody podziemne ze względu na rozpuszczone w nich składniki radioaktywne.

Materię skalną oznacza się w materialnych punktach, profilach i przekrojach obserwacji (jakościowo) i pomiarów (ilościowo). Nieoznaczoną materię skalną oznacza się tylko tym bardziej zgodnie z rzeczywistością geologiczną im większa jest geologiczna wiedza. Aprioryczne założenia, że materia skalna mogłaby być wszędzie w skorupie ziemskiej jednorodną, izotropową i stałą, prowadzi do błędnych (chociaż czasami nawet matematycznie poprawnych) przekształceń danych z materialnych punktów, profilów i przekrojów obserwacji i pomiarów na całą nieoznaczoną objętość materii skalnej w danym ciele geologicznym i w całej ogromnej skorupie ziemskiej.

Na podstawie analizy miąższości i wykształcenia facjalnego osadów górnokredowych na świętokrzyskim odcinku bruzdy śródpolskiej autorzy stwierdzili, że otrzymany obraz ewolucji paleotektonicznej różni się od prezentowanego w literaturze. Daleko idące odstępstwa od zasad rekonstrukcji paleogeograficznej i paleotektonicznej zauważone na mapach świętokrzyskiego odcinka bruzdy (ryc. 1 na podstawie: Jaskowiak-Schoeneichowa & Krassowska, 1988; Krassowska [W:] Marek & Pajchlowa, 1997) mogą powodować wątpliwości co do propozycji interpretacyjnych obszaru epigenetycznej erozji w centralnej, kujawskiej i północno-zachodniej, pomorskiej części bruzdy. Wiele wskazuje na to, że interpretacje rozkładu litofacji i miąższości prowadzono w podobny sposób, jak dla świętokrzyskiego odcinka. W tej sytuacji uznano za celowe przedstawienie do dyskusji próby reinterpretacji tych map (ryc. 2), co w znacznym stopniu wpływa na paleogeograficzno-paleotektoniczne wnioski dotyczące całego obszaru bruzdy śródpolskiej w kredzie: (1) w turonie na całym odcinku bruzdy brak jest dowodów na inwersję — odwrotnie, nastąpiło przyspieszenie subsydencji; (2) w turonie, koniaku i santonie spłycenie na obszarze pomorskim wynikało prawdopodobnie z wynoszenia tarczy bałtyckiej, a nie z inwersji zachodzącej w bruździe śródpolskiej; (3) w kampanie i mastrychcie widać obniżanie się południowej części kratonu wschodnioeuropejskiego (obszar lubelsko-lwowski), co w połączeniu z trwającym wynoszeniem obszaru południowego Bałtyku sugeruje nachylanie się europejskiej części kratonu wschodnioeuropejskiego w kierunku zamykających się basenów Tetydy; (4) przejawy początków inwersji na podstawie zreinterpretowanych map można widzieć dopiero w kampanie na odcinku pomorskim, a w późnym mastrychcie nie można ich wykluczyć na odcinku świętokrzyskim. Zakwestionowany został model inwersji wynikający z istniejących map górnej kredy w bruździe śródpolskiej, jako nie mający geodynamicznego uzasadnienia, ani odniesień do dobrze rozpoznanych badaniami sejsmicznymi innych basenów mezozoicznych północno-zachodniej Europy.

Kompleksowa interpretacja wyników badań geofizycznych pomiędzy Chełmem Lubelskim a Krasnymstawem ma być kolejnym krokiem na drodze rozpoznawania budowy geologicznej na skraju platformy wschodnioeuropejskiej. Ukazuje model nieznanego tu wcześniej elementu tektonicznego jakim jest nasunięcie Rejowca. Proponuje także przypuszczalną chronologię zdarzeń które doprowadziły do ostatecznego uformowania takich form strukturalnych tego rejonu jak strefa dyslokacyjna Wieprza, czy zrąb Trawniki Małochwiej. Regionalne znaczenie tektoniczne proponuje się przypisać aktywności plamy gorąca od syluru do dewonu i wywołanym przez nią procesom ryftogenezy, które tworzyły rów lubelski. Po karbońskim zaniku tej plutonicznej działalności zakrzepnięty w tym czasie diapir magmowy Lublin-Turobin wydźwignęły permsko mezozoiczne niepokoje górotwórcze wraz ze zgromadzonymi ponad nim osadami. Po jego wschodniej stronie została wtedy uformowana antytklinalno-zrębowa struktura Kocka i jej przedłużenie na SE w postaci nasunięcia Rejowca. Koncepcja ta ośmieliła do wysunięcia hipotezy, że podobne deformacje górotworu mogą się też znajdować po zachodniej stronie rowu lubelskiego, na przedpolu Gór Świętokrzyskich. Odnalezione szczegóły budowy geologicznej pomiędzy Chełmem i Krasnymstawem, odniesiono do regionalnego lineamentu tektonicznego Kock-Łęczna-Rejowiec-rabowie który jako pierwotne osłabienie spoistości granitoidów podłoża krystalicznego spełnił rolę inicjującą dla niektórych późniejszych deformacji nadkładu osadowego.

Zmiany czasowe siły ciężkości są wywołane kilkoma zjawiskami: zmianami stałej grawitacji i obrotu Ziemi, ziemskimi i oceanicznymi przypływami a także przemieszczeniami mas skalnych. Zmiany pola magnetycznego Ziemi składają się ze zmian krótko- i długo-okresowych. Te ostatnie mogą być związane (przynajmnie po części) z procesami geologicznymi zachodzącymi w skorupie ziemskiej.

Dla obserwacji zmian czasowych zastosowano nowoczesną aparaturę pomiarową oraz specjalną dokładną metodykę pomiarów. Przedstawiono wyniki trzech serii pomiarów wykonanych w prawie rocznych odstępach. Maksymalne zmiany wydają się być związane z nieciągłością grawimetryczną Czersk–Kock (wgłębnym rozłamem w skorupie) i zjawiskami geodynamicznymi tego obszaru.

Stwierdzono występowanie nowej grupy węglowodorów aromatycznych, mianowicie struktur terfenylowych, w ekstraktach wydzielonych z paleozoicznych skał macierzystych z obszaru Gór Świętokrzyskich. Wszystkie analizowane skały powyższego obszaru zawierały orto-, meta- i para-terfenyl. Ich analizy dokonano przy użyciu GC-MS (m/z 230), natomiast identyfikacji przez porównanie czasów retencji i spektrów masowych dla odpowiednich struktur syntetycznych. Ponadto w badanych skałach stwierdzono obecność innych nowych serii węglowodorów, tj. fenylonaftalenów i fenylofenantrenów oraz ich metylopochodnych. Postulowany jest wspólny geochemiczny proces tworzenia się powyższych struktur przez rodnikowe przyłączenie fenylu do odpowiednich WWA (bifenylu, naftalenu, fenantrenu). Wzrostowi dojrzałości kerogenu towarzyszy spadek względnej koncentracji orto-terfenylu w odniesieniu do koncentracji izomerów meta- i para-terfenylu. Zaproponowano dwa nowe parametry oceny dojrzałości kerogenu oparte o skład izomeryczny terfenyli: TrP1 = p-TrP/o-TrP, and TrP2 = (m-TrP + p-TrP)/o-TrP. Wartości tych parametrów korelują z wartościami parametrów dojrzałości opartych o skład innych biomarkerów jak np. Ts/Tm i MDR.

Odpady górnicze i przeróbcze często mogą być wykorzystane jako surowce wtórne. Zaproponowano stosowanie terminu złoża antropogeniczne w odniesieniu do zwałów i osadników, jeśli jakość składowanej substancji mineralnej pozwala na wytworzenie z niej użytecznego surowca, który może stanowić produkt zbywalny, a jej ilość zapewnia zaspokojenie zapotrzebowania. Istotnym zagadnieniem dla zagospodarowania składowanego materiału jest jego niejednorodność, uzależniona od historii formowania składowiska. Powinna być ona szczegółowo badana i w przypadku braku dostatecznej informacji konieczne jest przeprowadzenie prac rozpoznawczych i udokumentowanie jakości i ilości składowanego materiału. Uznanie składowiska za złoże antropogeniczne pozwala na objęcie go ochroną przed zanieczyszczeniem obcymi substancjami nieużytecznymi.