Przegląd Geologiczny (2001-01) tom 49

Od blisko roku Polska jest członkiem Międzynarodowego Programu Naukowych Wierceń Kontynentalnych (ICDP). W niniejszym artykule dokonujemy przeglądu bieżących problemów naukowych, które mogłyby być rozwiązane za pomocą wierceń badawczych. Rozumiejąc ważkość wielu innych, nie wymienionych tutaj zagadnień, koncentrujemy się raczej na tych, które mogłyby wywołać szersze zainteresowanie w skali międzynarodowej. Specjalny nacisk kładziemy zatem na potencjalnie ważkie naukowo wiercenia w Karpatach Zachodnich w bezpośrednim sąsiedztwie pienińskiego pasa skałowego, by następnie przedyskutować znaczenie wiercenia badawczego poprzez strefę szwu skorupowego, spajającą masywy śląski i małopolski na odcinku pomiędzy Krakowem a Lublińcem. Proponujemy także wiercenie badawcze w strefie Koszalin–Chojnice, którego celem byłby pas fałdowy tzw. kaledonidów pomorskich. Dokonujemy także skrótowego przeglądu innych problemów, które mogą być celem wierceń badawczych, także w aspekcie poszukiwawczym. Należą do nich propozycje wierceń w rejonie horstu Kocka w celu poznania jego roli w rozwoju Lublińskiego Zagłębia Węglowego w okresie dewońsko-karbońskim, następnie na obszarze Gór Świętokrzyskich dla rozpoznania tektoniki formacji paleozoicznych, a także w strefie monokliny przedsudeckiej z zamiarem rozpoznania zarysów architektury tektonicznej eksternidów waryscyjskich.

Poziom złotonośny, który występuje poniżej cechsztyńskiego wapienia podstawowego wykształcił się na różnorodnych skałach arkozowych należących do kontynentalnej, osadowo-wulkanicznej formacji czerwonego spągowca. W rejonie Nowego Kościoła budują go odbarwione piaskowce i pstre iły z iłowcami. Średnia zawartość Au wynosi 428 ppb. Miąższość owego poziomu waha się od 0,05 do 2,8 m (xśr=0,6 ą0,2 m). Złoto najprawdopodobniej tworzy ścisłą paragenezę z hematytem, a jako złoto adsorbcyjne występuje w wapnisto-krzemionkowych, smektytowo-chlorytowych iłach i iłowcach (z barytem). Poziom złotonośny charakteryzuje się wyraźną strefową zmianą barwy: z szaroczerwonej u podstawy do pstrej (połączonej z licznymi odbarwieniami) w stropie i stopniowo zanikającą ku górze saprolityczną teksturą. Zwietrzałe piaskowce cechuje trend litologiczny, który polega na zwiększeniu ku górze profilu zawartości Au, Cu, Pb, Zn, zwiększeniu wartości wskaźników Al2O3/SiO2, Fe2O3/Al2O3 i CIA oraz zmniejszeniu wartości wskaźnika Na2O/K2O. Rtęć koncentruje się w strefach szczelinowo odbarwionych brunatnoczerwonych piaskowców czerwonego spągowca. Mineralizacja złotonośna jest przestrzennie, choć prawdopodobnie nie czasowo, związana z transgresywna powierzchnią niezgodności. Jej pochodzenie nie jest dostatecznie jasno wyjaśnione.

Wczesno- i środkowodewońskie skały warstw z Jegłowej zachowały trzy zespoły struktur deformacyjnych. Reprezentują one przypuszczalnie trzy etapy deformacji o zasięgu regionalnym. Etap D1 jest prawdopodobnie efektem deformacji związanej z nasuwaniem płaszczowin w strefie kontaktu Sudetów wschodnich i zachodnich. Ponieważ lineacja z rozciągania powstała podczas etapu D1 nie zachowała się, dlatego kierunek nasuwania płaszczowin pozostaje nieznany. Następny etap D2 jest interpretowany jako zapis regionalnego fałdowania i związanej z nim deformacji koaksjalnej. Końcowy etap D3 może być scharakteryzowany przez dwa składniki odkształcenia: koaksjalny (rozciąganie) będący efektem wynoszenia kopuły oraz niekoaksjalny (ścinanie proste) związany z ześlizgiwaniem się formacji skalnych po skłonie uformowanej kopuły. Etap D3 jest interpretowany jako zapis kolapsu ekstensyjnego skorupy kontynentalnej pogrubionej, w trakcie pierwszych etapów deformacji. Dane strukturalne pochodzące z krystaliniku Wzgórz Strzelińskich oraz całego obszaru wschodniej części bloku przedsudeckiego dostarczają dowodów na rozbieżną (ku NE oraz ku SW) wergencję kolapsu ekstensyjnego w strefie granicznej Sudetów wschodnich i zachodnich.

Mineralogiczne badania gipsów alabastrowych, z kopalni „Nowy Ląd” w Niwnicach, wykonano pod kątem ich przydatności do obróbki kamieniarskiej i rzeźbiarskiej. Badania te wskazują na drobnokrystaliczność, czystość materiału czyli monomineralność; z racji swojej niskiej twardości skała jest łatwa w obróbce.

W złożu serpentynitu w Nasławicach, podobnie jak w Jordanowie Śląskim występuje bogactwo różnych minerałów, m.in. aragonit, który został po raz pierwszy w tym miejscu opisany. Jego obecność wiąże się z unikatową paragenezą mineralną. Wydaje się najbardziej prawdopodobnym fakt, że minerał ten wykrystalizował z roztworów wzbogaconych w magnez, w wyniku procesów egzogenicznych. Przemawia za tym jego wyjątkowa czystość pod względem chemicznym (brak jakichkolwiek zanieczyszczeń), co wykazały przeprowadzone badania chemiczne i fazowe.

Złoże masywnych rud siarczkowych Mina Pilas (MSMP) w Cordillera Real, Ekwador, jest zlokalizowane wśród skał metamorficznych podgrupy Alao–Paute, wieku jurajskiego. Jest typowym złożem wulkanogenicznym proksymalnym, stratoidalnym, Fe–Cu. Skały towarzyszące składają się z cienko przewarstwionych łupków i metałupków plagioklazowo-chlorytowo-kwarcowo-muskowitowych i kwarcowo-muskowitowo-pirytowych. Górna część złoża jest utleniona. Okruszcowanie jest masywne, złożone głównie z pirytu, z niewielkimi ilościami chalkopirytu, pirotynu, bornitu i tetraedrytu. W śladowych ilościach stwierdzono digenit, kowelin i boulangeryt. Minerały towarzyszące to plagioklaz, kwarc, chloryt i serycyt. Złoże rud siarczkowych Mina Pilas zawiera głównie Cu i Fe, ale jego niewielki rozmiar i stosunkowo mała zawartość metali szlachetnych (Au, Ag) sprawia, że w chwili obecnej jest złożem pozabilansowym.

Za pomocą biowskaźników można w sposób szybki i prosty ocenić stan środowiska przyrodniczego. Mech Pleurozium schreberi zastosowano do określenia zanieczyszczenia metalami ciężkimi (Cd, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn) środowiska regionu śląsko-krakowskiego oraz bielsko-bialskiego. W mchach z tego terenu średnia zawartość Cd wynosiła 2,17; Cr–6,2; Cu–9,4; Ni–2,51; Pb–69,4 i Zn–150 mg/kg. Stężenia te były z reguły kilkukrotnie wyższe niż w mchach zebranych w niezanieczyszczonych terenach północno-wschodniej Polski. Rozkład stężeń większości metali ciężkich w mchach na badanym obszarze odpowiadał rozmieszczeniu emitorów zanieczyszczeń. Najbardziej zanieczyszczona metalami była środkowa i wschodnia część województwa katowickiego.