Przegląd Geologiczny (1999-02) tom 47

Wapienie anizyku/ladynu jednostki Furkaski oraz wapienie retyku jednostki Siwej Wody na zachodnich zboczach Doliny Chochołowskiej (Tatry Zachodnie) wykazują obecność syntektonicznego przemagnesowania opartego na magnetycie. Wiek przemagnesowania zinterpretowano jako środkowokredowy/przedeoceński. Wartości indeksu CAI wynoszą 1,5 dla wapieni retyku jednostki Siwej Wody oraz 2 dla wapieni anizyku/ladynu jednostki Furkaski. Wskazują one na oddziaływanie temperatury 50–80^oC przez ok. 10 mln lat. Niewielki stopień przeobrażenia termicznego badanych utworów sugeruje, że obserwowane przemagnesowanie miało charakter chemiczny i było związane z wytrącaniem się autigenicznego magnetytu. W momencie przemagnesowania obie jednostki musiały zapadać co najmniej 20^o w kierunku południowym. Deklinacje kierunków paleomagnetycznych wskazują, że po przemagnesowaniu uległy one prawoskrętnej rotacji: 14–61^o w stosunku do platformy europejskiej i 0–42^o w stosunku do parautochtonu wierchowego.

Wypełnienia przestrzeni porowych, w piaskowcach i zlepieńcach przez minerały węglanowe, stanowią jeden z ważniejszych składników spoiw skał czerwonego spągowca. Najpospolitszymi minerałami węglanowymi są kalcyt i dolomit, sporadycznie ankeryt. Analiza katodoluminescencyjna i zastosowanie mikrosondy elektronowej pozwoliło na wyróżnienie dwóch odmian kalcytu (ryc. 2–5): czysty — nie wykazujący luminescencji i nie zawierający domieszek innych pierwiastków oraz kalcyt manganonośny. Wyniki oznaczeń izotopowych w tych minerałach pozwoliły określić przybliżone temperatury ich krystalizacji:26^o–38^oC i 40^o–62^oC. Sugerują one istnienie co najmniej dwóch epizodów cementacji badanych osadów czerwonego spągowca. Również spoiwo dolomitowe (ryc. 6–9) tworzyło się głównie w dwóch przedziałach temperatur: 1) 39^o–44^oC i 2) 58^o–82^oC. Dolomity krystalizujące w wyższych temperaturach zaliczono do późnodiagenetycznych, co wydaje się potwierdzać obecność dolomitu barokowego w osadach z otworu wiertniczego Budziszewice IG1. Cement ankerytowy powstawał również w późnej fazie cementacji węglanowej.

W opisywanym profilu, zlokalizowanym w jednym z wąwozów lessowych w południowej części Bodzechowa, najstarszym osadem plejstoceńskim jest piasek ze żwirem wydatowany metod TL na około 298 ka. Jest on związany z przepływem glacifluwialnym podczas zaniku lądolodu zlodowacenia odry. Piasek ten jest przykryty przez less objęty procesami glebotwórczymi. Wiek TL tego lessu określono w dolnej partii na około 149 ka, w partii górnej na około 112 ka. Dało to możliwość uznania go za odpowiednik tzw. lessu starszego górnego związanego ze zlodowaceniem warty, a młodszych od niego procesów glebotwórczych za odpowiednik interglacjau eemskiego. Wyżej występujący pokład lessu określono jako tzw. less młodszy z okresu zlodowacenia wisły. Dolną jego część (less młodszy dolny? i środkowy), wydatowano metodą TL na około 65,6 ka i 27,6 ka, oddziela od części górnej (lessu młodszego górnego), wydatowanej metodą TL na około 18,9 ka, inicjalna, interstadialna? gleba kopalna. Profil ten ma istotne znaczenie w korelacji stratygraficznej plejstoceńskich osadów glacifluwialanych, lessów i gleb kopalnych w pasie wyżyn południowo-polskich.

W słodkowodnych akwenach z Roztoki Odrzańskiej i Domiąży (południowa część estuarium Odry) występuje 25 taksonów, z czego 15 taksonów jest w obu akwenach. Skład gatunkowy mięczaków z Roztoki Odrzańskiej i Domiąży jest zbliżony. Gatunkiem dominującym jest Dreissena polymorpha. Różnice dotyczą jedynie gatunków akcesorycznych; w Domiąży występują: Lymnaea glutinosa i Menetus dilatatus, natomiast w Roztoce Odrzańskiej — Valvata pulchella, Lymnaea stagnalis, Gyraulus laevis, Unio crassus, Unio tumidus.

Satelitarna Interferometria radarowa jest to technika wykorzystująca zdjęcia SAR (Synthetic Aperture Radar), dzięki której uzyskuje się informacje o powierzchni Ziemi przy użyciu różnicy faz sygnałów radarowych docierających do anteny odbiorczej podczas kolejnych obserwacji radarowych tego samego obszaru. Generowanie interferometrycznych map deformacji powierzchni Ziemi z dokładnością centymetrów a nawet milimetrów pozwala na śledzenie zmian związanych z osiadaniami powierzchni wywołanymi różnymi czynnikami. W artykule omówiono podstawy metodyczne satelitarnej interferometrii radarowej, podano również przykłady zastosowań i interpretacji dla osiadań powierzchni nad wyrobiskami podziemnymi na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.

Smokersy (oceaniczne źródła hydrotermalne) występują przeważnie w strefach spredingu, czyli narodzin i rozchodzenia się płyt oceanicznych. Roztwory hydrotermalne wymienionych źródeł osiągają temperaturę powyżej 400oC. Ich skład chemiczny jest bardzo zróżnicowany — odmiany czarne (black smokers) zawierają znaczne ilości siarkowodoru i metali ciężkich, natomiast białe (white smokers) głównie metali alkalicznych, baru, strontu, krzemu, itp. Działalność smokersów prowadzi do powstania złóż siarczków i tlenków metali, szczególnie miedzi i cynku. Oceaniczne źródła hydrotermalne są również miejscami występowania unikalnych ekosystemów. Podstawę łańcucha pokarmowego stanowią bakterie chemosyntetyzujące (wytwarzające węglowodany z siarkowodoru i siarczków metali). Około 95% odkrytych gatunków nie było dotąd znanych nauce. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują robaki rurkowe z gromady Vestimentifera (np. Riftia pachyptila) osiągające 3 m długości oraz małże (Calyptogena magnifica, Bathymodiolus thermophilus) o średnicy do 30 cm. Poszczególne ekosystemy smokersów cechuje niska bioróżnorodność oraz obecność odmiennych gatunków. Są one źródłem nieznanych dotąd genów, enzymów i związków chemicznych. Organizmy zasiedlające omawiane ekosystemy reprezentują alternatywny model rozwoju życia o licznych implikacjach w zakresie ewolucji poszczególnych gatunków.

W środkowym i górnym ordowiku na obszarze Gór Świętokrzyskich pojawiają się ooidy i skały żelaziste. Pozycja w profilu ordowickim regionu świętokrzyskiego czyni z nich ważny poziom korelacyjny. Najdokładniej, faunistycznie udokumentowane położenie w profilu ordowickim Gór Świętokrzyskich uzyskały osady żelaziste wyższego lanwirnu, korelowane z poziomem Didymograptus murchisoni. Skały żelaziste w postaci przeławiceń w serii iłowcowej znane są również z poziomu Glyptograptus teretiusculus, niższego landeilu. Pozycja osadów z ooidami żelazistymi karadoku nie jest całkowicie jasna. Przypuszczalnie występują powyżej poziomu Nemagraptus gracilis. Osady węglanowe z ooidami żelazistymi landeilu i karadoku centralnej części regionu kieleckiego korelują się z ciemnoszarymi iłowcami, głębszego morza Brzezin, Zbrzy, Jeleniowa, Bukowian i Pobroszyna.Osady żelaziste powstały w środowisku cechującym się wolnym tempem sedymentacji i dość ujednoliconymi warunkami akumulacji na niemal całym obszarze regionu świętokrzyskiego. Wykształcenie litologiczne oraz cechy sedymentologiczne i paleontologiczne sugerują rozwój ooidów i skał żelazistych w Górach Świętokrzyskich, podobnie jak w Europie W i Afryce N (Young, 1992) powyżej serii transgresywnych w warunkach wysokiego poziomu morza.

Osie fałdów regionalnych badano we fragmencie płaszczowiny śląskiej, w rejonie doliny Dunajca. Płaszczowina ta tworzy łuk wypukły ku NNE i obszar badań zlokalizowany jest w strefie jej przegięcia. Orientacja osi fałdów regionalnych w płaszczowinie śląskiej zmienia się na granicach badanego regionu. Na wschód od tego regionu osie tych fałdów zorientowane są NW–SE, natomiast na zachód od niego osie fałdów są zorientowane W–E. Wykorzystując pomierzoną orientację uławicenia przeanalizowano orientację zrekonstruowanych osi fałdów regionalnych. W obrębie badanego regionu wydzielono 17 domen ograniczonych granicami tektonicznymi. Dla każdej z nich wykonano pomiary uławicenia. Rozkład danych na projekcjach uławicenia wykazuje zwykle zwarty, pasowy charakter. Zrekonstruowane osie fałdów regionalnych zanurzają się pod niewielkimi kątami, zwykle do 10° (maks. 12°). Orientacje osi tych fałdów wykazują dużą zmienność: od NNW–SSE, poprzez NW–SE i W–E (dominujący), aż po WSW–ENE. Tak dużą zmienność osi fałdów można tłumaczyć przefałdowaniem lub pofałdową rotacją domen względem siebie. Pasowe projekcje danych oraz cztery różne kierunki orientacji osi fałdów przemawiają za rotacją domen jako przyczyną rozrzutu orientacji osi. Rotacja ta mogła rozproszyć pierwotny, pojedynczy zespół fałdów. Rotacja miałaby miejsce po fałdowaniu, a wiec po późnym badenie (14 mln). Rotację taką mogłoby wywołać wyginanie się płaszczowiny śląskiej, a związana z tym ekstensja powodowałaby popękanie tej płaszczowiny w przegubowej strefie na bloki (domeny) oraz rotację tych bloków.

Sedymentacja piasku na obszarze równi powodziowej, według dostepnej literatury, związana jest najczęściej z tworzeniem krewas i glifów krewasowych. W opinii autora takie podejście do tego zagadnienia jest daleko idącym uproszczeniem. Mechanizm powstawania form akumulacji piasku na obszarze równi powodziowej, nie ma nic wspólnego z tworzeniem krewas i glifów krewasowych. Są to: „nasypy za wałem przykorytowym” oraz „powodziowe nasypy powrotne”. Z etapem wylewania wód autor wiąże akumulację piasku w „nasypach za wałem przykorytowym”, natomiast w stadium opadania wód mogą tworzyć się „powodziowe nasypy powrotne”. Formy te opisane zostały tutaj ze współczesnego środowiska aluwialnego (dolina górnej Odry) i trudno jest określić prawdopodobieństwo zachowania i rozpoznania „nasypów za wałem” i „nasypów powrotnych” w osadach kopalnych.