2022
Informacje ogólne i występowanie
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę poddającą się formowaniu, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego w celu polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, neogeńskie, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie, zaliczane do tzw. serii poznańskiej, występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz morskie iły mioceńskie występujące w Polsce południowo-wschodniej w zapadlisku przedkarpackim. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Zasoby i wydobycie
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Zasoby geologiczne bilansowe na koniec 2022 roku wyniosły ogółem 2 026,509 mln m3 (ok. 4 053,018 mln t). W porównaniu do 2021 roku stan zasobów zmniejszył się o 4,193 mln m3 (8,386 mln t), czyli o ok. 0,2%.
Tabela 1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej – mln m3W bilansie ujęto 1 nowe złoże: Sągnity 1 (0,227 mln m3) położone w województwie warmińsko-mazurskim, wydzielone ze złoża Sągnity w związku z zamiarem dalszej eksploatacji tylko tego fragmentu złoża.
Dla 17 złóż zatwierdzono dodatki do dokumentacji geologicznych (18 dodatków, w tym 2 dla złoża Sągnity), z tego dodatki aktualizujące granice i zasoby wykonano dla 12 złóż: Kolonia Spławy II (–0,021 mln m3) i Stojeszyn (–0,012 mln m3) w województwie lubelskim, Maciejowice (–0,134 mln m3 – wyłączono poza granice złoża obszar częściowo wyeksploatowany, przeznaczony pod inwestycje) i Paczków (–0,377 mln m3 – skorygowano błąd obliczeniowy) w województwie opolskim, Chwałowice – Maj V (–0,001 mln m3), Chwałowice-Pasztaleniec (0,000 mln m3) i Podborze (–0,019 mln m3) w województwie podkarpackim, Szkucin (2,494 mln m3 – powiększono obszar złoża), Sągnity (–0,222 mln m3 – zaktualizowano zasoby oraz wydzielono złoże Sągnity 1), Czacz I (0,000 mln m3), Czajcze (0,001 mln m3). Saldo zmian zasobów z tego tytułu jest dodatnie i wynosi 1,709 mln m3. Wykreślono z bilansu zasobów 6 złóż po wykonaniu dodatków rozliczeniowych: Rudak I (–1,826 mln m3 – eksploatację iłów plioceńskich zakończono z powodu ograniczeń wynikających z planów zagospodarowania przestrzennego i z powodu jakości kopaliny nieodpowiedniej do produkcji ceramiki budowalnej) w województwie kujawsko-pomorskim, Dębówka (–0,966 mln m3 – aktualne i planowane zagospodarowanie terenu) i Bojanówka I (–0,041 mln m3 – wyeksploatowano zasoby możliwe do wydobycia) w województwie lubelskim, Siedlisko (–1,233 mln m3 – planowane przeznaczenie części obszaru złoża pod zabudowę, złoże nigdy nie było eksploatowane) w województwie lubuskim, Grabowiec (–0,025 mln m3 – wyeksploatowano zasoby możliwe do wydobycia) w województwie świętokrzyskim i Marcinowo (–0,029 mln m3) w województwie warmińsko-mazurskim. Suma ubytków zasobów z tego tytułu wynosi łącznie 4,120 mln m3.
Z ogólnej liczby 1 111 złóż surowców ceramiki budowlanej: 96 (8,6%) stanowią złoża zagospodarowane (złoża czynne 64 – 5,7%; złoża eksploatowane okresowo 32 – 2,9%), 299 (26,9%) to złoża niezagospodarowane (złoża rozpoznane szczegółowo 225 – 20,2%; złoża rozpoznane wstępnie 74 – 6,7%), a 716 (64,4%) to złoża zaniechane.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych (2 026,51 mln m3): 225,27 mln m3 (11,1%) stanowią zasoby złóż zagospodarowanych (złoża czynne 202,07 mln m3 – 10,0%, złoża eksploatowane okresowo 23,2 mln m3 – 1,1%), 1 441,41 mln m3 (71,1%) stanowią zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego: złoża rozpoznane szczegółowo 227,87 mln m3 – 11,2%, złoża rozpoznane wstępnie 1 213,54 mln m3 – 59,9%), a 359,83 mln m3 (17,8%) stanowią zasoby złóż zaniechanych.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 34,3% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2 lub D. Większą część zasobów rozpoznanych wstępnie (60%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów rozpoznanych w kat. C2).
Zasoby przemysłowe określono dla 58 złóż i wynoszą ogółem 133,892 mln m3 (tj. ok. 267,784 mln t), co stanowi 56,0% ich zasobów bilansowych. W porównaniu do 2021 r. stan zasobów przemysłowych zmniejszył się o 6,839 mln m3 (4,9%), w tym:
- przyrosty zasobów wyniosły 0,579 mln m3, z tego: Przysieka Stara (+0,549 mln m3 – nowy projekt zagospodarowania złoża) w woj. wielkopolskim, Paczków (+0,021 mln m3) w woj. opolskim, pozostałe +0,008 mln m3;
- ubytki zasobów z tytułu wydobycia i strat wyniosły łącznie 1,912 mln m3 (dotyczy tylko 58 złóż o określonych zasobach przemysłowych);
- inne ubytki wyniosły 5,506 mln m3, z tego: Złocieniec (–0,306 mln m3) w woj. zachodniopomorskim – dodatek nr 3 do projektu zagospodarowania złoża; Miękinia (–1,114 mln m3) w województwie dolnośląskim, Złote Góry II (–0,191 mln m3) w woj. łódzkim, Plecewice I (–2,757 mln m3) w woj. mazowieckim – wygaszono koncesje na eksploatację i zniesiono obszary górnicze; Rudak I (–0,920 mln m3) w woj. kujawsko-pomorskim – złoże wykreślone z bilansu zasobów; Zawady (–0,047 mln m3) w woj. mazowieckim, Radymno – pole zachodnie 1 (–0,122 mln m3) w woj. podkarpackim, Blanowice C (–0,049 mln m3) i Ogrodzieniec (–0,001 mln m3) w woj. śląskim – weryfikacja danych.
Wydobycie kopaliny w 2022 r. wyniosło 1,803 mln m3 (ok. 3,606 mln t). W stosunku do poprzedniego roku było wyższe o 0,089 mln m3, tj. o 5,2%. Eksploatowano 66 złóż (w tym zaniechano dalszej eksploatacji 2 złóż). Największe wydobycie odnotowano ze złoża Oleśnica 1 w województwie świętokrzyskim – 0,219 mln m3. W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): województwo świętokrzyskie 0,427 mln m3 (23,7%), dolnośląskie 0,289 mln m3 (16,0%), śląskie 0,223 mln m3 (12,4%), podkarpackie 0,195 mln m3 (10,8%), małopolskie 0,13 mln m3 (7,2%), opolskie 0,105 mln m3 (5,8%), pomorskie 0,104 mln m3 (5,8%), mazowieckie 0,100 mln m3 (5,6%), wielkopolskie 0,074 mln m3 (4,1%), lubuskie 0,059 mln m3 (3,3%), lubelskie 0,049 mln m3 (2,7%), podlaskie 0,024 mln m3 (1,3%), kujawsko-pomorskie 0,011 mln m3 (0,6%), łódzkie 0,011 mln m3 (0,6%), warmińsko-mazurskie 0,001 mln m3 (0,1%), a w województwie zachodniopomorskim wydobycia w ogóle nie prowadzono.
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2022.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
W Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski zasoby prognostyczne (kat. D1) surowców do produkcji ceramiki budowlanej określono na 1 328 mld m3 w granicach 65 obszarów oraz podano liczbę 267 obszarów perspektywicznych (kat. D2, bez oszacowania zasobów*). Największą część zasobów prognostycznych stanowią neogeńskie iły serii poznańskiej (45,7%, z tego 1/5 stanowią iły towarzyszące w złożach węgla brunatnego), mioceńskie iły morskie (33,3%), iły zastoiskowe (18,3%) i inne 2,7%. Rozmieszczenie geograficzne zasobów jest nierównomierne: w województwie dolnośląskim znajduje się 43,1%, w województwie podkarpackim – 28,2%, województwie podlaskim – 9,2%, województwie warmińsko-mazurskim – 5,1%, w województwach śląskim, pomorskim, świętokrzyskim i małopolskim – od 2 do 3%, a w pozostałych ośmiu – łącznie 6,2%. Poza wyznaczonymi obszarami istnieją dalsze możliwości odkrycia wartościowych surowców ilastych.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* Szczygielski W., Walentek I., 2020 – „Surowce ceramiki budowlanej (building ceramics raw materials), surowce do produkcji kruszyw ceramicznych i cementu (mineral raw materials for production of clay aggregates and cement clinker)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 239-257. PIG-PIB, Warszawa.
2021
Informacje ogólne i występowanie
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę poddającą się formowaniu, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego w celu polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, neogeńskie, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz morskie iły mioceńskie występujące w Polsce południowo-wschodniej w zapadlisku przedkarpackim. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Zasoby i wydobycie
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Zasoby geologiczne bilansowe na koniec 2021 roku wynosiły ogółem 2 030,702 mln m3 (ok. 4 061,404 mln t). W porównaniu do 2020 roku stan zasobów zmniejszyły się o 2,878 mln m3 (5 756 mln t), czyli o ok. 0,1%.
W bilansie ujęto 1 nowe złoże: Gorzyce – Cetnarski IV (0,009 mln m3), położone w woj. podkarpackim.
Dla 18 złóż zatwierdzono dodatki do dokumentacji geologicznych, z tego w 12 przypadkach podjęto decyzje o wykreśleniu złóż z ewidencji zasobów. Dodatki aktualizujące granice i zasoby wykonano dla złóż: Małopole II K (–0,075 mln m3) w woj. mazowieckim, Górki – Głowacki II (–0,001 mln m3) w woj. podkarpackim, Sucumin (+0,008 mln m3) oraz Niezabyszewo (–0,019 mln m3) w woj. pomorskim, Ogrodzieniec (–0,005 mln m3) w woj. śląskim, Witaszyce (–0,243 mln m3) w woj. wielkopolskim. Sumarycznie daje to ubytek 0,335 mln m3 zasobów. Wykreślono z ewidencji zasobów złoża: Lublin-Przejrzysta (0,101 mln m3) w woj. lubelskim, Nowy Sącz – Załubińcze I (0,109 mln m3) w woj. małopolskim, Słupno-Górki (0,003 mln m3) oraz Guzowatka 4 (0,163 mln m3) w woj. mazowieckim, Niwnica (0,129 mln m3) w woj. opolskim, Chwałowice – Bałdos I (0,000 mln m3), Pniów – Bera VIII (0,000 mln m3), Gorzyce – Cetnarski III (0,002 mln m3) w woj. podkarpackim, Gnaszyn Górny (0,049 mln m3) oraz Zofia (0,014 mln m3) w woj. śląskim, Wyszyna Machorowska III (0,022 mln m3) w woj. świętokrzyskim, Oracze (0,030 mln m3) w woj. warmińsko-mazurskim. Zasoby złoża Rozpędziny w woj. pomorskim (0,064 mln m3, tj. 0,109 mln t piasków schudzających) przeklasyfikowano do grupy piasków i żwirów. Suma ubytków zasobów z tego tytułu wynosi 0,686 mln m3.
Z ogólnej liczby 1 123 złóż surowców ceramiki budowlanej: 114 (10,2%) stanowią złoża zagospodarowane (złoża czynne 71 – 6,3%; złoża eksploatowane okresowo 43 – 3,8%), 301 (26,8%) złoża niezagospodarowane (złoża rozpoznane szczegółowo 227 – 20,2%; złoża rozpoznane wstępnie 74 – 6,6%), 708 (63,0%) złoża zaniechane.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych 2 030,70 mln m3: 245,27 mln m3 (12,1%) stanowią zasoby złóż zagospodarowanych (złoża czynne 207,57 mln m3 – 10,2%, złoża eksploatowane okresowo 37,70 mln m3 – 1,9%), 1 443,77 mln m3 (71,1%) stanowią zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego: złoża rozpoznane szczegółowo 230,23 mln m3 – 11,3%, złoża rozpoznane wstępnie 1 213,54 mln m3 – 59,8%), 341,66 mln m3 (16,8%) stanowią zasoby złóż zaniechanych.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 34,4% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2 lub D. Większą część zasobów rozpoznanych wstępnie (60%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów rozpoznanych w kat. C2).
Zasoby przemysłowe są określone dla 65 złóż i wynoszą ogółem 140,731 mln m3 (tj. ok. 281,462 mln t), co stanowi 57,0% ich zasobów bilansowych. W porównaniu do 2020 r. stan zasobów przemysłowych zmniejszył się o 11,065 mln m3 (7,3%). Przyrosty zasobów wyniosły 0,021 mln m3, ubytki – 11,086 mln m3, w tym: dokonano korekt zasobów przemysłowych złóż: Kunice I – wschód (–0,884 mln m3 piasków schudzających) w woj. dolnośląskim oraz Chełsty (–5,627 mln m3 – aktualizacja danych) w woj. łódzkim; w związku z wygaszeniem koncesji i zniesieniem obszarów górniczych zdjęto z ewidencji zasoby przemysłowe złóż: Chwalimierz II (–1,620 mln m3) i Leszczyna Kłodzka (–0,231 mln m3) w woj. dolnośląskim, Guzowatka 4 (–0,155 mln m3) w woj. mazowieckim, Branice (–0,150 mln m3) w woj. opolskim, Podborze (–0,196 mln m3) w woj. podkarpackim i Sągnity (–0,275 mln m3) w woj. warmińsko-mazurskim; pozostałe ubytki wyniosły –1,948 mln m3.
Wydobycie kopaliny wyniosło 1,714 mln m3 (ok. 3,428 mln t). W stosunku do poprzedniego roku było wyższe o 0,149 mln m3, tj. o 9,5%. Eksploatowano 72 złoża (przy czym eksploatację złoża Wyszyna Machorowska III zakończono w 2021 r. i złoże wykreślono z ewidencji). W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): woj. świętokrzyskie – 0,280 mln m3 (16,4%), woj. podkarpackie – 0,218 mln m3 (12,7%), woj. dolnośląskie – 0,192 mln m3 (11,2%), woj. śląskie – 0,152 mln m3 (8,9%), woj. małopolskie – 0,149 mln m3 (8,7%), woj. pomorskie – 0,142 mln m3 (8,3%), woj. opolskie – 0,137 mln m3 (8%), woj. mazowieckie – 0,117 mln m3 (6,8%), woj. lubuskie – 0,096 mln m3 (5,6%), woj. wielkopolskie – 0,078 mln m3 (4,6%), woj. lubelskie – 0,062 mln m3 (3,6%), woj. łódzkie – 0,058 mln m3 (3,4%), woj. kujawsko-pomorskie – 0,018 mln m3 (1,0%), woj. podlaskie – 0,014 mln m3 (0,8%), woj. warmińsko-mazurskie – 0,001 mln m3 (0,1%), woj. zachodniopomorskie 0,000 mln m3 (0,0%).
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2021.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
W Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski zasoby prognostyczne (kat. D1) surowców do produkcji ceramiki budowlanej określono na 1 328 mld m3 w granicach 65 obszarów oraz podano liczbę 267 obszarów perspektywicznych (kat. D2, bez oszacowania zasobów*). Największą część zasobów prognostycznych stanowią neogeńskie iły serii poznańskiej (45,7%, z tego 1/5 stanowią iły towarzyszące w złożach węgla brunatnego), mioceńskie iły morskie (33,3%), iły zastoiskowe (18,3%) i inne 2,7%. Rozmieszczenie geograficzne zasobów jest nierównomierne: w woj. dolnośląskim znajduje się 43,1%, w woj. podkarpackim – 28,2%, woj. podlaskim – 9,2%, woj. warmińsko-mazurskim – 5,1%, w województwach śląskim, pomorskim, świętokrzyskim i małopolskim – od 2 do 3%, a w pozostałych ośmiu – łącznie 6,2%. Poza wyznaczonymi obszarami istnieją dalsze możliwości odkrycia wartościowych surowców ilastych.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* Szczygielski W., Walentek I., 2020 – „Surowce ceramiki budowlanej (building ceramics raw materials), surowce do produkcji kruszyw ceramicznych i cementu (mineral raw materials for production of clay aggregates and cement clinker)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 239-257. PIG-PIB, Warszawa.
2020
Informacje ogólne i występowanie
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę poddającą się formowaniu, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego w celu polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, neogeńskie, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz morskie iły mioceńskie występujące w Polsce południowo-wschodniej w zapadlisku przedkarpackim. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Zasoby i wydobycie
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Zasoby geologiczne bilansowe surowców ilastych ceramiki budowlanej na koniec 2020 roku wynosiły ogółem 2 033,580 mln m3 (ok. 4 067,158 mln t). W porównaniu do 2019 roku zmniejszyły się o 5,055 mln m3 (ok. 10,110 mln t), czyli 0,3%.
W bilansie za 2020 rok ujęto 3 nowe złoża: Lublin-Przejrzysta (0,101 mln m3) w województwie lubelskim, Plecewice III (0,133 mln m3 iłów zastoiskowych; wydzielone ze złoża Plecewice II) w województwie mazowieckim, Zarzecze-Wojciechowski (0,014 mln m3) w województwie podkarpackim. Dokumentację geologiczną pierwszego z wymienionych złóż zatwierdzono w roku 2000 (informację i dokumenty przekazano PIG-PIB w 2021 r.; eksploatacji złoża zaniechano prawdopodobnie w 2002 r.), a dwie pozostałe zatwierdzono w 2020 r.
Dla 13 złóż zatwierdzono dodatki do dokumentacji geologicznych, z tego w 4 przypadkach podjęto decyzje o wykreśleniu złóż z ewidencji zasobów. Dodatki aktualizujące granice i zasoby wykonano dla złóż: Bolków I (0,000 mln m3; w związku z wygaszeniem koncesji) w województwie dolnośląskim, Gozdnica (poszerzono granice złoża – udokumentowano zasoby pozabilansowe w ilości 0,249 mln m3) w województwie lubuskim, Budy Mszczonowskie III (–0,024 mln m3), Marki-Pole Południowe (–0,011 mln m3; planowana zabudowa mieszkaniowa) i Konstantynów (–0,074 mln m3; aktualizacja po wydzieleniu obszaru złoża Barcik 10 w 2014 r.) w województwie mazowieckim, Paczków (+2,447 mln m3; obszar złoża powiększono do głębokości 30 m oraz o tereny przyległe od strony S-E) w województwie opolskim, Rozpędziny (–0,615 mln m3; w granicach złoża pozostawiono zasoby piasków a zasoby iłów wykreślono z ewidencji) w woj. pomorskim, Witaszyce (–0,687 mln m3; wyłączono ze złoża zasoby o pozabilansowych parametrach jakościowych) w województwie wielkopolskim, Gnaszyn Północ (zasoby rozpoznano szczegółowo – przeklasyfikowanie z kat. C2 do kategorii C1) w woj. śląskim.
Wykreślono z ewidencji złoża: Bojanówka Zachód (–0,030 mln m3) w województwie lubelskim, Gorzów Wielkopolski (–0,472 mln m3) w województwie lubuskim, Konstancja-Mieszczanka (–2,521 mln m3) w województwie małopolskim, Pniów-Bałdos I (0,000 mln m3) w województwie podkarpackim i Bielszowice II (–0,218 mln m3) w województwie śląskim. Łącznie ubytek zasobów z tego tytułu, według bilansu na rok poprzedni, wynosi 4,241 mln m3.
Z ogólnej liczby 1 127 złóż surowców ceramiki budowlanej: 130 (11,5%) stanowią złoża zagospodarowane (złoża czynne 81 – 7,2%; złoża eksploatowane okresowo 49 – 4,3%), 301 (26,7%) złoża niezagospodarowane (złoża rozpoznane szczegółowo 227 – 20,1%; złoża rozpoznane wstępnie 74 – 6,6%), 696 (61,8%) złoża zaniechane.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych 12,4% stanowią zasoby złóż zagospodarowanych (z tego 10,6% zakłady czynne i 1,6% złoża eksploatowane okresowo), 71,2% zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego 11,4% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,8% w złożach rozpoznanych wstępnie) oraz 16,4% zasoby złóż zaniechanych.
Analogicznie, z ogólnej wielkości zasobów bilansowych (2 033,58 mln m3): 255,31 mln m3 (12,6%) stanowią zasoby złóż zagospodarowanych (złoża czynne 212,06 mln m3 – 10,4%, złoża eksploatowane okresowo 43,25 mln m3 – 2,1%), 1 443,81 mln m3 (71,0%) stanowią zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego: złoża rozpoznane szczegółowo 230,27 mln m3 – 11,3%, złoża rozpoznane wstępnie 1 213,54 – 59,7%), 334,47 mln m3 (16,4%) stanowią zasoby złóż zaniechanych.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 34,5% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2 lub D. Większą część zasobów rozpoznanych wstępnie (60%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów rozpoznanych w kat. C2).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 72 złóż i wynoszą ogółem 151,796 mln m3 (tj. ok. 303,592 mln t), co stanowi 59,7% zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2019 r. nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 2,430 mln m3 (1,6%). Zmiany są przede wszystkim wynikiem eksploatacji. Poza tym zaktualizowano zasoby przemysłowe złóż: Rudak I w województwie kujawsko-pomorskim, (–0,854 mln m3), Gozdnica w województwie lubuskim (+0,250 mln m3), Kolbuszowa-Kupno w województwie podkarapackim (+0,872 mln m3), zdjęto z ewidencji zasoby przemysłowe złóż: Krzyż w województwie małopolskim (–0,698 mln m3) i Bojanice w województwie wielkopolskim (–0,332 mln m3) w związku ze zniesieniem obszarów górniczych (wygaszenie koncesji eksploatacyjnych).
Wydobycie kopaliny wyniosło 1,565 mln m3 (ok. 3,130 mln t). W stosunku do poprzedniego roku było niższe o 0,233 mln m3, czyli o 13,0%. Eksploatowano 81 złóż.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): woj. świętokrzyskie – 0,334 mln m3 (21,4%), woj. małopolskie – 0,199 mln m3 (12,7%), woj. śląskie – 0,187 mln m3 (11,9%), woj. dolnośląskie – 0,174 mln m3 (11,1%), woj. podkarpackie – 0,114 mln m3 (7,3%), woj. pomorskie – 0,088 mln m3 (5,6%), woj. opolskie – 0,086 mln m3 (5,5%), woj. mazowieckie – 0,080 mln m3 (5,1%), woj. wielkopolskie – 0,078 mln m3 (5,0%), woj. lubelskie – 0,062 mln m3 (4,0%), woj. zachodniopomorskie – 0,044 mln m3 (2,8%) woj. lubuskie – 0,039 mln m3 (2,5%), woj. kujawsko-pomorskie – 0,035 mln m3 (2,2%), woj. łódzkie – 0,025 mln m3 (1,6%), woj. podlaskie – 0,010 mln m3 (0,7%), woj. warmińsko-mazurskie – 0,010 mln m3 (0,6%).
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2020.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
W Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski zasoby prognostyczne (kat. D1) surowców do produkcji ceramiki budowlanej określono na 1 328 mld m3 w granicach 65 obszarów oraz podano liczbę 267 obszarów perspektywicznych (kat. D2, bez oszacowania zasobów*). Największą część zasobów prognostycznych stanowią neogeńskie iły serii poznańskiej (45,7%, z tego 1/5 stanowią iły towarzyszące w złożach węgla brunatnego), mioceńskie iły morskie (33,3%), iły zastoiskowe (18,3%) i inne 2,7%. Rozmieszczenie geograficzne zasobów jest nierównomierne: w województwie dolnośląskim znajduje się 43,1%, w województwie podkarpackim 28,2%, podlaskim 9,2%, warmińsko-mazurskim 5,1%, w województwach śląskim, pomorskim, świętokrzyskim i małopolskim – od 2 do 3%, a w pozostałych ośmiu – łącznie 6,2%. Poza wyznaczonymi obszarami istnieją dalsze możliwości odkrycia wartościowych surowców ilastych.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* Szczygielski W., Walentek I., 2020 – „Surowce ceramiki budowlanej (building ceramics raw materials), surowce do produkcji kruszyw ceramicznych i cementu (mineral raw materials for production of clay aggregates and cement clinker)”. W: Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r. (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 239-257. PIG-PIB, Warszawa.
2019
Informacje ogólne i występowanie
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę poddającą się formowaniu, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego w celu polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, neogeńskie, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej, w zapadlisku przedkarpackim. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej przedstawiono na mapie.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Zasoby i wydobycie
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2019 roku wynosiły ogółem 2 038,635 mln m3 (ok. 4 077,270 mln t). W stosunku do 2018 roku zasoby bilansowe zmniejszyły się o 5,617 mln m3 (ok. 11,234 mln t), czyli o 0,3%.
Nie odnotowano nowych złóż surowców ceramiki budowlanej, natomiast opracowano i zatwierdzono w 2019 r. 22 dodatki do dokumentacji geologicznych, w tym: 14 dodatków aktualizujących granice i zasoby złóż oraz 8 dodatków rozliczeniowych.
Dodatki aktualizujące granice i zasoby wykonano dla złóż: Ruszowice II (–0,006 mln m3) w woj. dolnośląskim, Słodków – Stróża (0,020 mln m3), Słodków IV (0,065 mln m3) i Suchynia II (0) w woj. lubelskim; Łukowa I (–0,015 mln m3) w woj. małopolskim; Czerwone Osiedle (1,395 mln m3) i Konradów Głuchołaski (–0,107 mln m3) w woj. opolskim; Zalesie Gorzyckie – Dul 8 (0), Zalesie Gorzyckie – Dul VII (0), Zalesie Gorzyckie-Dul III (0) w woj. podkarpackim; Sierakowice (–1 545 mln m3) w woj. śląskim; Odonów (–1,118 mln m3) w woj. świętokrzyskim oraz Bukowo (Wschód) (–0,010 mln m3) i Złocieniec (–0,063 mln m3) w woj. zachodniopomorskim.
Dodatki rozliczeniowe stały się podstawą do wykreślenia z ewidencji zasobów 9 złóż: Dąbrowa II (–0,042 mln m3) w woj. łódzkim; Bonarka-Łagiewniki (–2,045 mln m3) i Krościenko (–0,092 mln m3) w woj. małopolskim; Guzowatka III/1 (–0,030 mln m3), Babiec Piaseczny II (–0,000 mln m3) oraz Mokre – dz. nr 373/2 (–0,041 mln m3) w woj. mazowieckim; Gorzyce – Cetnarski II (–0,004 mln m3) w woj. podkarpackim; Świba (–0,020 mln m3) i Słupia (–0,033 mln m3) w woj. wielkopolskim. Łącznie ubytek zasobów z tego tytułu, według stanu bilansu na rok poprzedni, wynosi 2 265 mln m3. Znaczne zasoby złoża Bonarka-Łagiewniki wykreślono „ze względu na jakość kopaliny wysoką zawartość soli siarczanowych, pogarszającą jakość produktów oraz ze względu na położenie kopalni w centrum zabudowy miasta Krakowa”. Złoże Babiec Piaseczny II wykreślono ze względu na wyeksploatowanie zasobów kopaliny. W pozostałych przypadkach przyczynami natury geologicznej były: zła jakość kopaliny i niekorzystne warunki geologiczno-górnicze, a przyczynami natury ekonomicznej: rezygnacja z eksploatacji (prawdopodobnie z powodu nieopłacalności produkcji wyrobów ceramicznych) oraz plany zagospodarowania terenów na inne cele.
Spośród 1 133 złóż surowców ceramiki budowlanej 12,7% stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 7,5% złoża czynne, a 5,2% złoża eksploatowane okresowo), 26,7% złoża niezagospodarowane (w tym: 20,1% złoża rozpoznane szczegółowo i 6,6% złoża rozpoznane wstępnie), 60,6% to złoża zaniechane. Liczba złóż zaniechanych pozostających w ewidencji systematycznie rośnie od wielu lat.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych 12,4% stanowią zasoby złóż zagospodarowanych (z tego 10,6% zakłady czynne i 1,6% złoża eksploatowane okresowo), 71,2% zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego 11,4% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,8% w złożach rozpoznanych wstępnie) oraz 16,4% zasoby złóż zaniechanych.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 34,5% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2 lub D. Ponad połowę zasobów rozpoznanych wstępnie (59,7%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów rozpoznanych w kat. C2).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 74 złóż i wynoszą ogółem 154,226 mln m3 (tj. ok. 308,452 mln t), co stanowi 60,2% zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2018 roku nastąpił przyrost zasobów przemysłowych o 17,946 mln m3 (13,2%). Zatwierdzono zaktualizowane zasoby przemysłowe złóż Gozdnica (ubytki zewidencjonowano w poprzednim roku), Oleśnica 1 (+21,543 mln m3), Wola Rzędzińska (–6,047 mln m3 przeklasyfikowano do zasobów nieprzemysłowych). Ustalono zasoby przemysłowe złoża Kębłowo Nowowiejskie II (+4,744 mln m3). Zasoby złoża Hadykówka zdjęto z bilansu w związku ze zniesieniem obszaru górniczego (–1,508 mln m3).
Wydobycie kopaliny w 2019 roku wyniosło 1,798 mln m3 (ok. 3,596 mln t). W stosunku do roku ubiegłego było niższe o 0,244 mln m3, czyli o 12,0%. Eksploatowano 85 złóż.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): woj. świętokrzyskie 0,357 mln m3 (19,9%), woj. śląskie 0,241 mln m3 (13,4%), woj. podkarpackie 0,211 mln m3 (11,7%), woj. małopolskie 0,157 mln m3 (8,7%), woj. dolnośląskie 0,143 mln m3 (7,9%), woj. mazowieckie 0,130 mln m3 (7,2%), woj. opolskie 0,117 mln m3 (6,5%), woj. pomorskie 0,104 mln m3 (5,8%), woj. wielkopolskie 0,075 mln m3 (4,2%), woj. lubuskie 0,064 mln m3 (3,6%), woj. zachodniopomorskie 0,064 mln m3 (3,6%), woj. lubelskie 0,060 mln m3 (3,3%), woj. łódzkie 0,032 mln m3 (1,8%), woj. podlaskie 0,031 mln m3 (1,7%), woj. warmińsko-mazurskie 0,008 mln m3 (0,4%), woj. kujawsko-pomorskie 0,004 mln m3 (0,2%).
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2019.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
W Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski zasoby prognostyczne (kat. D1) surowców do produkcji ceramiki budowlanej określono na 1 328 mld m3 w granicach 65 obszarów oraz podano liczbę 267 obszarów perspektywicznych (kat. D2, bez oszacowania zasobów*). Największą część zasobów prognostycznych stanowią neogeńskie iły serii poznańskiej (45,7%, z tego 1/5 stanowią iły towarzyszące w złożach węgla brunatnego), mioceńskie iły morskie (33,3%), iły zastoiskowe (18,3%) i inne 2,7%. Rozmieszczenie geograficzne zasobów jest nierównomierne: w województwie dolnośląskim znajduje się 43,1%, w województwie podkarpackim 28,2%, podlaskim 9,2%, warmińsko-mazurskim 5,1%, w województwach śląskim, pomorskim, świętokrzyskim i małopolskim – od 2 do 3%, a w pozostałych ośmiu – łącznie 6,2%. Poza wyznaczonymi obszarami istnieją dalsze możliwości odkrycia wartościowych surowców ilastych.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* Szczygielski W., Walentek I., 2020 – „Surowce ceramiki budowlanej (building ceramics raw materials), surowce do produkcji kruszyw ceramicznych i cementu (mineral raw materials for production of clay aggregates and cement clinker)”. W: Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r. (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 239-257. PIG-PIB, Warszawa.
2018
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę poddającą się formowaniu, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego w celu polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, neogeńskie, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej, w zapadlisku przedkarpackim. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej przedstawiono na mapie.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2018 roku wynosiły ogółem 2 044,252 mln m3 (ok. 4 088,504 mln t). W stosunku do 2017 roku zasoby bilansowe wzrosły o 13,372 mln m3 (ok. 26,744 mln t), czyli 0,7%.
W bilansie ujęto 3 nowe złoża: Sośnica 1 (0,307 mln m3) w województwie dolnośląskim – wydzielone ze złoża Sośnica, Rojów II (0,033 mln m3) w województwie wielkopolskim i Gnaszyn – Północ w województwie śląskim (4,462 mln m3).
W 2018 r. zatwierdzono 27 dodatków do dokumentacji geologicznych. Większość z nich wykonano w związku z zakończeniem eksploatacji złoża lub upływem terminu ważności koncesji, w celu rozliczenia zasobów (21 opracowań). Pozostałe przypadki dotyczą: powiększenia obszaru złoża (3), powiększenia obszaru złoża i zmiany kierunku wykorzystania kopaliny (1), aktualizacji zasobów po podziale złoża (1), aktualizacji zasobów według obowiązujących kryteriów bilansowości (1).
Znaczne przyrosty zasobów odnotowano w złożach, których obszary zostały powiększone: Kolbuszowa-Kupno (12,286 mln m3) w województwie podkarpackim i Sierakowice (1,770 mln m3) w województwie śląskim. Istotne przyrosty odnotowano także po aktualizacji zasobów złoża Lajsy (0,228 mln m3) w woj. warmińsko-mazurskim, Pieńkowo II (0,020 mln m3) w województwie zachodniopomorskim i Bojanice (0,011 mln m3) w województwie wielkopolskim.
Największe ubytki zasobów odnotowano w złożach: Buśno (0,976 mln m3) kopalinę przeklasyfikowano do działu Surowce ilaste do produkcji cementu, Gozdnica (0,819 mln m3) po zaktualizowaniu zasobów według obowiązujących parametrów definiujących złoże i jego granice, Sośnica (0,523 mln m3) po wydzieleniu złoża Sośnica 1, Lipie Śląskie – Lisowice (0,109 mln m3) i Głogówek (0,025 mln m3).
Wykreślono z ewidencji zasobów 14 złóż: Wola Bachorska I (0,047 mln m3) w województwie łódzkim; Gaboń-Grabie (0,085 mln m3), Hebdów (0,508 mln m3), Stróże (0,030 mln m3) w województwie małopolskim; Drwały (0,004 mln m3), Guzowatka III (0,077 mln m3), Kobyłka Kolonia Chór 5 (0,033 mln m3), Małopole III (0,050 mln m3), Mokre IV (0,125 mln m3), Mokre- Truszkowski, Kryski (0,106 mln m3) w województwie mazowieckim; Wrzawy – Laskowski I (0 mln m3) w województwie podkarpackim; Wyszyna Fałkowska I (0,163 mln m3), Wyszyna Fałkowska II (0,000 mln m3 – w złożu udokumentowano i eksploatowano wyłącznie zasoby pozabilansowe) w województwie świętokrzyskim; Guzy III (0,000 mln m3) w województwie warmińsko-mazurskim. Łącznie ubytek zasobów złóż wykreślonych z ewidencji, według stanu na rok poprzedni, wynosi 1,228 mln m3.
Zasoby złoża Buśno (0,976 mln m3 – surowiec ceramiki budowlanej) przeklasyfikowano do działu Surowce ilaste do produkcji cementu, ponieważ zmieniło się przeznaczenie kopaliny. Z glin lessowych produkowano cegłę ceramiczną od lat 60. XX w. do 2012 r., ale produkcji całkowicie zaniechano, a zaczęto je wykorzystywać do produkcji klinkieru cementowego w cementowni Chełm. Podstawą do przeklasyfikowania – zmiany rodzaju kopaliny jest dodatek do dokumentacji geologicznej złoża glin lessowych Buśno, przeznaczonych do produkcji cementu zatwierdzony w 2018 r., który aktualizuje zasoby i poszerza wcześniejsze granice złoża.
Spośród liczby 1 148 złóż surowców ceramiki budowlanej: 13,4% stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 8,8% złoża czynne, a 4,6% złoża eksploatowane okresowo), 26,7% złoża niezagospodarowane (w tym: 20,2% złoża rozpoznane szczegółowo i 6,5% złoża rozpoznane wstępnie), 59,9% to złoża zaniechane. Ilość złóż zaniechanych, pozostających w ewidencji, systematycznie rośnie od wielu lat.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 12,4% stanowią zasoby złóż zagospodarowanych (z tego 10,8% zakłady czynne i 1,6% złoża eksploatowane okresowo), 71,0% zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego 11,4% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,6% w złożach rozpoznanych wstępnie) oraz 16,6% zasoby złóż zaniechanych.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 34,7% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2 lub D. Ponad połowę zasobów rozpoznanych wstępnie (54,5%), stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów rozpoznanych w kat. C2).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 74 złóż i wynoszą ogółem 136,280 mln m3 (tj. ok. 272,560 mln t), co stanowi 52,5% zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2017 roku nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 4,533 mln m3 (3,2%). Ubytek jest spowodowany przede wszystkim wykreśleniem zasobów przemysłowych złóż zaniechanych, których koncesje eksploatacyjne zostały wygaszone.
Wydobycie kopaliny w 2018 roku wyniosło 2,042 mln m3 (ok. 4,084 mln t) i w stosunku do roku ubiegłego było wyższe 0,498 mln m3, czyli 32,3%. Jest to najwyższa wartość wydobycia na przestrzeni ostatnich lat: w okresie 2012 2017 r. wahało się w zakresie 1,518-1,950 mln m3, średnio 1,915 mln m3.
Pod względem pochodzenia genetycznego kopaliny, wydobycie wygląda następująco: mio-plioceńskie iły serii poznańskiej 0,668 mln m3 (32,7%), mioceńskie iły zapadliska przedkarpackiego 0,584 mln m3 (28,6%), czwartorzędowe iły zastoiskowe 0,329 mln m3 (16,1%) iłów triasowe 0,194 mln m3 (9,5%), iły jurajskie 0,193 mln m3 (9,5%), pozostałe łącznie 0,073 mln m3 (3,6%).
W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): woj. świętokrzyskie 0,372 mln m3 (18,2% wydobycia krajowego), woj. dolnośląskie 0,276 mln m3 (13,5%), woj. pomorskie 0,229 mln m3 (11,2%), woj. śląskie 0,209 mln m3 (10,2%), woj. małopolskie 0,188 mln m3 (9,2%), woj. opolskie 0,160 mln m3 (7,9%), woj. podkarpackie 0,158 mln m3 (7,7%), woj. mazowieckie 0,131 mln m3 (6,4%), woj. wielkopolskie 0,102 mln m3 (5,0%), woj. lubelskie 0,062 mln m3 (3,0%), woj. lubuskie 0,043 mln m3 (2,1%), woj. łódzkie 0,031 mln m3 (1,5%), woj. podlaskie 0,030 mln m3 (1,5%), woj. kujawsko-pomorskie 0,024 mln m3 (1,2%), woj. zachodniopomorskie 0,020 mln m3 (1,0%), woj. warmińsko-mazurskie 0,007 mln m3 (0,3%).
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2018.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2017
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę poddającą się formowaniu, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego w celu polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, neogeńskie, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej, w zapadlisku przedkarpackim. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej przedstawiono na mapie.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2017 r. wynosiły ogółem 2 030,880 mln m3 (co odpowiada około 4 061,760 mln t). W stosunku do 2016 r. zasoby bilansowe zmniejszyły się o 1,802 mln m3 (3,604 mln t), czyli o 0,1%.
W bilansie ujęto 4 nowe złoża: Bukówek w województwie dolnośląskim o zasobach 2,099 mln m3, Markowicze I w województwie lubelskim o zasobach 5,510 mln m3, Trześń-Łabuda IV w województwie podkarpackim o zasobach 0,031 mln m3 i Witaszyce 1 w województwie wielkopolskim o zasobach 0,306 mln m3. To ostatnie stanowi wydzielony fragment złoża Witaszyce.
Dla 22 złóż zatwierdzono dodatki do dokumentacji geologicznych.
Z ewidencji zasobów wykreślono 11 złóż, w tym dla 10 zatwierdzono dodatki do dokumentacji geologicznych rozliczające ich zasoby, a jedynie złoże Racibórz 1 i 2 wykreślono w wyniku weryfikacji informacji o złożach na podstawie dokumentów z 1997 r. W województwie dolnośląskim skreślono 1 złoże: Ścinawka Średnia – ubytek 1,759 mln m3; w województwie lubuskim 1 złoże: Budych I – 3,414 mln m3; w województwie małopolskim 1 złoże: Wadowice-Łazówka – 0,335 mln m3; w województwie mazowieckim 3 złoża: Ciemne VI, Marki – Lisa Kuli 69 i Nowe Słupno V – łącznie 0,122 mln m3; w województwie podkarpackim 1 złoże: Wrzawy – Woźniak III – 0,003 mln m3; w województwie śląskim 2 złoża: Racibórz oraz Racibórz 1 i 2 – łącznie 0,085 mln m3; w województwie świętokrzyskim 1 złoże: Wyszyna Machorowska II – 0,046 mln m3 i w województwie wielkopolskim 1 złoże: Wysoka – 0,026 mln m3. Zasoby złóż wykreślonych z bilansu wyniosły ogółem 5,789 mln m3 zasobów bilansowych według stanu na rok poprzedni.
Złoże Pęglity, położone w województwie warmińsko-mazurskim, przeniesiono do rozdziału Piaski i żwiry (ubytek 0,353 mln m3). Piaski udokumentowane w tym złożu spełniają kryteria piasków budowlanych, ale ponieważ były eksploatowane i stosowane jako surowiec schudzający do produkcji ceramiki budowlanej przez pobliski zakład ceramiczny, złoże ewidencjonowano jako surowiec ceramiki budowlanej. Zaniechanie wydobycia i likwidacja cegielni spowodowały zmianę kwalifikacji kopaliny.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 12,3% stanowią zasoby złóż zagospodarowanych, 71,3% – zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego 11,6% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,7% w złożach rozpoznanych wstępnie), a 16,4% – zasoby złóż zaniechanych.
Spośród 1 157 złóż surowców ceramiki budowlanej: 15,5% stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 8,3% złoża czynne i 7,2% złoża eksploatowane okresowo), 26,5% – złoża niezagospodarowane (w tym: 20,1% złoża rozpoznane szczegółowo i 6,4% złoża rozpoznane wstępnie), a 58,0% złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A + B i C1 stanowią 34,5% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kategorii C2 lub D. Ponad połowę zasobów rozpoznanych wstępnie (54,7%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów rozpoznanych w kategorii C2).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 85 złóż i wynoszą ogółem 140,813 mln m3 (tj. około 281,626 mln t), co stanowi 55,0% zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2016 r. nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 13,404 mln m3 (8,7%). Ubytek zasobów przemysłowych jest związany przede wszystkim z wygaszeniem koncesji eksploatacyjnych złóż zaniechanych.
Wydobycie kopaliny w 2017 r. wyniosło 1,544 mln m3 (około 3,088 mln t) i w stosunku do ubiegłego roku było niższe o 0,038 mln m3, czyli o 2,4%. Od wielu lat utrzymuje się spadkowa tendencja wydobycia, a jego wielkość w ostatnim roku jest rekordowo niska na tle ostatnich kilkudziesięciu lat. Poza tym część wydobytego surowca została wykorzystana do innych celów niż produkcja wyrobów ceramiki budowlanej: 0,058 mln m3 gliny i iłołupków ze złoża Biecz 1 zastosowano do budowy wałów przeciwpowodziowych, a 0,029 mln m3 surowca lessowego ze złoża Buśno posłużyło do wypału klinkieru cementowego.
Niski poziom wydobycia i poszukiwanie alternatywnych zastosowań surowców ceramiki budowlanej wynikają ze zmian zachodzących w przemyśle ceramicznym i na rynku. Koncentracja produkcji, dominacja poryzowanych wyrobów wielkogabarytowych, mniejsze zużycie surowca na jednostkę ceramiczną, konkurencja innych materiałów budowlanych i postęp technologii budowlanej w połączeniu z niską opłacalnością produkcji i z problemami ze zbytem wyrobów przyczyniają się do likwidacji kolejnych zakładów ceramicznych, które nie radzą sobie we współczesnych warunkach gospodarczych. Zmiany te powodują także to, że złoża, na których bazowały upadające cegielnie, często nie najlepszej jakości, tracą swoją wartość jako surowiec ceramiczny lub w ogóle jako kopalina, gdy nie ma innych możliwości ich zagospodarowania.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): województwo świętokrzyskie 0,250 mln m3 (16,2% wydobycia krajowego), województwo małopolskie 0,193 mln m3 (12,5%), województwo dolnośląskie 0,173 mln m3 (11,2%), województwo podkarpackie 0,155 mln m3 (10,1%), województwo mazowieckie 0,150 mln m3 (9,7%), województwo śląskie 0,149 mln m3 (9,7%), województwo opolskie 0,095 mln m3 (6,2%), województwo pomorskie 0,092 mln m3 (6,0%), województwo wielkopolskie 0,081 mln m3 (5,3%), województwo lubelskie 0,079 mln m3 (5,1%), województwo lubuskie 0,046 mln m3 (3,0%), województwo łódzkie 0,040 mln m3 (2,6%), województwo kujawsko-pomorskie 0,019 mln m3 (1,2%), województwo podlaskie 0,010 mln m3 (0,6%), województwo warmińsko-mazurskie 0,009 mln m3 (0,6%); w województwie zachodniopomorskim nie prowadzono wydobycia od 2012 r.
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2017.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2016
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę – poddającą się formowaniu oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego dla polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą posiadać odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Obecnie największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin starszych najważniejsze są iły neogeńskie zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej w obrębie zapadliska przedkarpackiego. Złoża jurajskie i triasowe występują w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie. Rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej przedstawiono na mapie.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2016 r. wynosiły ogółem 2 032,682 mln m3 (co odpowiada około 4 065,364 mln t). W stosunku do 2015 r. zasoby bilansowe zmniejszyły się o 4,587 mln m3 (9,174 mln t), czyli o 0,23%.
W bilansie ujęto 6 nowych złóż. W województwie łódzkim 1 złoże: Michałów VI; w województwie podkarpackim 2 złoża: Wrzawy Jurek 2, Zalesie Gorzyckie – Dul 9; w województwie śląskim 1 złoże: Leśna 1; w województwie świętokrzyskim 1 złoże: Wyszyna Rudzka; w województwie zachodniopomorskim 1 złoże: Drawno. Łącznie zasoby bilansowe wymienionych złóż wynoszą 2,605 mln m3.
Skreślono z bilansu 18 złóż. W województwie lubelskim 3 złoża: Stawki, Stawki IV, Wincentów I (łączny ubytek: 0,048 mln m3); w województwie lubuskim 1 złoże: Brzozowiec I (–0,154 mln m3); w województwie łódzkim 1 złoże: Michałów V (–0,003 mln m3); w województwie małopolskim 1 złoże: Wojnarowa I (–0,305 mln m3); w województwie mazowieckim 5 złóż: Kobyłka – dz. 59, Kosewo 1, Kosewo 2, Radziejowice (–2,772 mln m3), Radzymin – zarej. (łącznie 2,890 mln m3); w województwie podkarpackim 3 złoża: Wrzawy – Woźniak 2, Zalesie Gorzyckie-Kułaga I, Gorzyce-Grzegorzek 1 (łącznie 0,021 mln m3); w województwie pomorskim 1 złoże: Łapalice (–0,000 mln m3; tylko zasoby w filarach ochronnych i pozabilansowe); w województwie śląskim 2 złoża: Bogucice i Kawki (–łącznie 0,324 mln m3); w województwie świętokrzyskim 1 złoże: Przełom (–0,049 mln m3). Zasoby złóż skreślonych z bilansu wyniosły ogółem 3,793 mln m3 zasobów bilansowych według stanu na rok poprzedni.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 13,5% stanowią zasoby złóż zagospodarowanych, 70,9% – zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego 11,5% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,4% w złożach rozpoznanych wstępnie), a 15,6% – zasoby złóż zaniechanych.
Spośród liczby 1 171 złóż surowców ceramiki budowlanej: 17,9% stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 9,0% złoża czynne i 8,9% złoża eksploatowane okresowo), 26,2% – złoża niezagospodarowane (w tym: 20,0% złoża rozpoznane szczegółowo i 6,2% złoża rozpoznane wstępnie), a 55,9% złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A + B i C1 stanowią 34,9% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kategorii C2. Ponad połowę zasobów w kategorii rozpoznania C2 (54,9%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 102 złóż i wynoszą ogółem 154,217 mln m3 (tj. około 308,434 mln t), co stanowi 55,0% zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2015 r. nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 2,805 mln mm3 (1,8%).
Wydobycie kopaliny w 2016 r. wyniosło 1,582 mln m3 (około 3,164 mln t). W stosunku do ubiegłego roku było niższe o 0,085 mln m3, czyli 5,1%. Generalnie, wielkość wydobycia na przestrzeni ostatnich lat ma tendencję spadkową.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie kształtowało się następująco (w kolejności malejącej): województwo świętokrzyskie 0,249 mln m3 (15,7% wydobycia krajowego), województwo śląskie 0,223 mln m3 (14,1%), województwo dolnośląskie 0,165 mln m3 (10,4%), województwo opolskie 0,165 mln m3 (10,4%), województwo małopolskie 0,153 mln m3 (9,7%), województwo mazowieckie 0,126 mln m3 (8,0%), województwo podkarpackie 0,125 mln m3 (7,9%), województwo pomorskie 0,103 mln m3 (6,5%), województwo wielkopolskie 0,093 mln m3 (5,9%), województwo lubelskie 0,067 mln m3 (4,2%), województwo lubuskie 0,043 mln m3 (2,7%), województwo łódzkie 0,028 mln m3 (1,8%), województwo kujawsko-pomorskie 0,025 mln m3 (1,6%), województwo warmińsko-mazurskie 0,009 mln m3 (0,6%), województwo podlaskie 0,008 mln m3 (0,5%). Jedynie w województwie zachodniopomorskim nie wydobywa się tej kopaliny (od 2012 r.).
Skorygowano nazwę złoża Moszczenica (była Moszczenica nr 6) w województwie śląskim – zgodnie z decyzją zatwierdzającą dokumentację geologiczną.
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2016.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2015
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną, poddającą się formowaniu masę, oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego, żeby polepszyć właściwości masy ceramicznej. Cechy fizyczne i techniczne uformowanych i wypalonych wyrobów muszą być zgodnie z określonymi normami. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) występują razem w jednym złożu, gdzie tworzą pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe oraz bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Właściwości plastyczne i zdolność formowania, którymi odznaczają się surowce do produkcji ceramiki budowlanej, wynikają z obecności minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100%. Zazwyczaj w typowych surowcach tego typu jest to ok. 40-60 minerałów ilastych%. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się one z kilku minerałów ilastych (kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów) występujących w zmiennych proporcjach.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 (tabela 42) graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej i jego granice: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1%, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4%, minimalna skurczliwość wysychania – 6%.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Są to utwory zróżnicowane genetycznie i wiekowo. Największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie i triasowe. Z surowców czwartorzędowych do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Oprócz nich wykorzystywane są także lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe oraz piaski. Spośród kopalin trzeciorzędowych największe znaczenie mają iły zaliczane do tzw. serii poznańskiej, występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski, oraz iły serii krakowieckiej, występujące w Polsce południowo-wschodniej, w zapadlisku przedkarpackim. W obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie, eksploatowane są głównie złoża jurajskie i triasowe. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2015 r. wyniosły 2 037,27 mln m3 (co odpowiada około 4 074,54 mln t). W stosunku do 2014 r. zasoby bilansowe są mniejsze o 5,80 mln m3 (około 11,60 mln t), czyli o 0,28%.
W bilansie za 2015 r. ujęto pięć nowych złóż. Złoże Ołdrzychów I (0,072 mln m3) położone w województwie dolnośląskim wydzielono ze złoża Ołdrzychów. Pozostałe złoża są nowo udokumentowane. W województwie podkarpackim są to: Chwałowice – Bałdos I (0,020 mln m3), Gorzyce-Cetnarski III (0,008 mln m3), Otałęż-Głowacki 2 (0,012 mln m3), a w województwie podlaskim – Lewkowo Stare 3 (0,090 mln m3). Łącznie zasoby wymienionych złóż wynoszą 0,201 mln m3, w tym zasoby nowo udokumentowane – 0,129 mln m3.
W 2015 r. skreślono z bilansu 26 złóż, przy czym część zasobów włączono w granice innych złóż. W województwie dolnośląskim skreślono 10 złóż: Bartek, Bądzów – zarej., Chocianów, Dębno, Gryfów Śląski, Jaśkowice Legnickie, Jelenia Góra (Ceg.), Kamienna Góra, Pawice I i II oraz Ruszowice (łącznie 2,015 mln m3); w województwie łódzkim skreślono 2 złoża: Dąbrówka i Klewków II (łącznie 1,386 mln m3); w województwie małopolskim skreślono 2 złoża: Gorlice 4 i Ołpiny (łącznie 0,483 mln m3); w województwie mazowieckim skreślono 3 złoża: Ciemne I, Góry II, Kobyłka – dz. 850 (łącznie 0,034 mln m3); w województwie podkarpackim skreślono 4 złoża: Chwałowice-Maj IV, Dąbrówka Pniowska V, Rożniaty-Piątek IV, Siedleszczany dz. 443, 444 (łącznie 0,107 mln m3); w województwie podlaskim skreślono 2 złoża: Lewkowo Stare II i Lewkowo Stare II/A (łącznie 0,250 mln m3, z tego 0,007 mln m3 włączono do innego złoża); w województwie śląskim skreślono 2 złoża: Miedary I i Woźniki Śląskie (łącznie 0,512 mln m3); w województwie świętokrzyskim skreślono 1 złoże – Oleśnica 2 (całość jego zasobów, czyli 21,553 mln m3, włączono w granice eksploatowanego złoża Oleśnica 1).
Zasoby złóż skreślonych z bilansu za 2015 r. wynoszą ogółem 26,330 mln m3, przy czym 21,560 mln m3 włączono do zasobów innych złóż ewidencjonowanych w bilansie.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych 13,9% stanowią zasoby złóż zagospodarowanych, 70,7% – zasoby złóż niezagospodarowanych (z tego 11,4% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,3% w złożach rozpoznanych wstępnie), a 15,5% – zasoby złóż zaniechanych.
Spośród 1 191 złóż surowców ceramiki budowlanej 18,3% – stanowią złoża zagospodarowane (w tym 9,7% złoża czynne, a 8,6% złoża eksploatowane okresowo), 25,8% – złoża niezagospodarowane (w tym 19,7% złoża rozpoznane szczegółowo, a 6,1% złoża rozpoznane wstępnie), a 55,9% – złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A, B i C1 stanowią 35,0% ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby rozpoznano wstępnie w kategorii C2. Ponad połowę zasobów w kategorii C2 (54,9%) stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica – pole Wschodnie (727,65 mln m3 iłów).
Zasoby przemysłowe określone dla 103 złóż wynoszą ogółem 157,022 mln m3 (tj. około 314,044 mln t), co stanowi około 54,7% zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2014 r. zasoby przemysłowe zmniejszyły się o 8,19 mln m3 (5,0%).
Wydobycie kopaliny w 2015 r. wyniosło 1,667 mln m3 (około 3,334 mln t). W stosunku do ubiegłego roku było niższe o 0,286 mln m3, czyli 14,6%. Na przestrzeni ostatnich lat wydobycie wykazuje tendencję spadkową.
Największe wydobycie odnotowano w województwach: świętokrzyskim (0,259 mln m3; 15,6% wydobycia krajowego), podkarpackim (0,190 mln m3; 11,4% wydobycia krajowego), dolnośląskim (0,181 mln m3; 10,9% wydobycia krajowego), śląskim (0,171 mln m3; 10,3% wydobycia krajowego), mazowieckim (0,147 mln m3; 8,8% wydobycia krajowego). Na dalszych pozycjach znajdują się województwa: pomorskie (0,120 mln m3; 7,2% wydobycia krajowego), lubelskie (0,115 mln m3; 6,9% wydobycia krajowego), małopolskie (0,110 mln m3; 6,6% wydobycia krajowego), opolskie (0,103 mln m3; 6,2% wydobycia krajowego), wielkopolskie (0,092 mln m3; 5,5% wydobycia krajowego), kujawsko-pomorskie (0,062 mln m3; 3,7% wydobycia krajowego), podlaskie (0,036 mln m3; 2,2% wydobycia krajowego), lubuskie (0,035 mln m3; 2,1% wydobycia krajowego), łódzkie (0,033 mln m3; 2,0% wydobycia krajowego) i warmińsko-mazurskie (0,010 mln m3; 0,6% wydobycia krajowego). Jedynie w województwie zachodniopomorskim nie wydobywa się tej kopaliny (od 2012 r.).
W roku sprawozdawczyn skorygowano nazwy 4 złóż na zgodne z aktami zatwierdzającymi: Legnica-pole Wschodnie (d. Legnica-p. Wschodnie) w województwie dolnośląskim, Pilzno-Jaworze Dolne (dawniej: Pilzno-Jaworze D) położone w województwie podkarpackim, Żarki nr 3 (d. Żarki) w województwie śląskim, Rostarzewo (d. Rostarzewo I i II) w województwie wielkopolskim.
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2015.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2014
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę – poddającą się formowaniu oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego dla polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą posiadać odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe, bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100 %. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60 %. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Zgodnie z załącznikiem 11 do rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny z 22 grudnia 2011 r. (Dz. U. Nr 291, poz. 1712), w którym określono graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, dla złóż kopalin ilastych ceramiki budowlanej określono następujące parametry: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1 %, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4 %, minimalna skurczliwość wysychania – 6 %. Powyższe wartości parametrów nie zmieniły się w stosunku do wcześnej obowiązujących „kryteriów bilansowości” (obowiązywały od 1.01.2002 r. do 31.12.2011 r.).
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Reprezentują zróżnicowane genetycznie i wiekowo utwory geologiczne. Największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie i triasowe. Z surowców wieku czwartorzędowego do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Wykorzystywane są także, lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe, piaski. Spośród kopalin wieku trzeciorzędowego najważniejsze są iły zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej w obrębie zapadliska przedkarpackiego. W obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie, eksploatowane są głównie złoża jurajskie i triasowe. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2014 roku wynosiły ogółem 2 043,07 mln m3 (co odpowiada ok. 4 086,14 mln t). W stosunku do 2013 roku zasobów bilansowe są mniejsze o 0,45 mln m3 (tj. ok. 0,90 mln t), czyli 0,02 %.
W bilansie ujęto 2 nowe złoża: w woj. mazowieckim Barcik 10 (zas.bilansowe 0,170 mln m3 iłów) i w woj. podkarpackim Pniów-Bałdos I, (0,013 mln m3 glin aluwialnych). Łącznie 0,183 mln m3.
Zatwierdzono 22 dodatki do dokumentacji geologicznych rozliczających zasoby po zakończeniu eksploatacji lub sporządzonych np: w związku ze zmianą granic zloża.
Skreślono z bilansu 15 złóż w tym: 4 położone w woj. dolnośląskim (Pęgów, Proszówka, Słupiec, Trzebnica), 1 z woj. lubelskiego (Kraśnik-Suchynia W), 1 z woj. małopolskiego (Tropie Góry 2), 3 z woj. mazowieckiego (Kobyłka-Maciołki DM, Marki Wesoła 57, Słupno-Wawrzynów 2), 1 z woj. opolskiego (Skarbiszowice III), 3 z woj. podkarpackiego (Gorzyce-Korga, Wrzawy – Laskowski V, Zalesie Gorzyckie – Dul 6), 1 z woj. śląskiego (Buków A) oraz 1 z woj. świętokrzyskiego (Ruszcza I). W przypadku 8 złóż skreślenie z bilansu było poprzedzone wykonaniem dodatku do dokumentacji. Ubytek zasobów z tego tytułu wynosi łącznie 1,590 mln m3 zasobów bilansowych według stanu na rok poprzedni.
W związku ze zmianami granic złóż ubytek zasobów odnotowano w przypadku złoża Kęty, w woj. małopolskim (–0,433 mln m3), którego powierzchnia została zmniejszona z 6,9 do 0,5 ha. Natomiast przyrosty zasobów, spowodowane poszerzeniem złóż o kolejne tereny, odnotowano w 7 złożach: woj. lubelskie – Janiszów (0,015 mln m3) woj. małopolskie Gaboń – Grabie (0,072), woj. podkarpackie – Pniów – Bera VIII (0,004), Wrzawy-Laskowski VI (0,014), woj. pomorskie Opalenie (0,514), woj. świętokrzyskie Kolosy (0,165), Wyszyna Fałkowska III (1,439). Łącznie zasoby powiększyły się o 2,223 mln m3.
Znaczący przyrost zasobów odnotowano także w złożu Krotoszyn Stary – 0,619 mln m3, dla którego wykonano dodatek do dokumentacji i zaktualizowano zasoby.
W wyniku weryfikacji informacji o złożach istotne korekty stanu zasobów wprowadzono dla złóż: Pogolewo Duże (+0,618 mln m3) w woj. dolnośląskim, Przygodzice (pole II i ob. Wysocko) (+0,148) w woj. wielkopolskim i Gliwice zakł.nr 3 (–0,196) w woj. śląskim.
Ubytki z tytułu eksploatacji i strat wyniosły ogółem 2,065 mln m3.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 19,4% stanowią zasoby złóż zagospoda-rowanych, 71,7% stanowią zasoby złóż nie zagospodarowanych (z tego 12,6% w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,1% w złożach rozpoznanych wstępnie) i 15,2% zasoby złóż zaniechanych.
Spośród liczby 1 201 złóż surowców ceramiki budowlanej: 19,4 % stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 11,2 % złoża czynne, a 8,2 % złoża eksploatowane okresowo), 25,8 % złoża nie zagospodarowane (w tym: 19,7 % złoża rozpoznane szczegółowo i 6,1 % złoża rozpoznane wstępnie), 54,8 % złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 35,2 % ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2. Ponad połowę zasobów w kategorii rozpoznania C2 (54,9 %), stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-p. Wschodnie (727,65 mln m3 iłów).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 131 złóż i wynoszą ogółem 165,21 mln m3 (tj. ok. 330,42 mln t), co stanowi ok. 29,8 % zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2013 roku nastąpił przyrost zasobów przemysłowych o 7,59 mln m3 (4,8 %).
Wydobycie w 2014 roku wyniosło 1,953 mln m3 (ok. 3,906 mln t). W stosunku do roku ubiegłego było wyższe o 0,435 mln m3, czyli 28,7 %. Pomimo znacznego wzrostu wartość wydobycia i tak była poniżej średniej z ostatnich 5 lat, które wynosi ok. 2,1 mln m3.
Tradycyjnie, wyższe wydobycie notuje się na południu kraju. Największe wartości odnotowano w województwach: dolnośląskim (0,302 mln m3; 15,5 % wydobycia krajowego), świętokrzyskim (0,269; 13,8 %), śląskim (0,230; 11,8 % ), mazowieckim (0,201; 10,3 %), małopolskim (0,192; 9,9 %) i podkarpackim (0,187; 9,6 %). Wydobycie w tych 6 województwach stanowi łącznie 70,8 % ogólnokrajowego. Na dalszych pozycjach znajdują się: województwa: opolskie (0,123; 6,3 %), lubelskie (0,110; 5,7 %), pomorskie (0,104; 5,4 %), wielkopolskie (0,916; 4,7 %), łódzkie (0,038; 1,9 %), kujawsko-pomorskie (0,037; 1,9 %), podlaskie (0,028; 1,4 %), lubuskie (0,026; 1,3 %) i warmińsko-mazurskie (0,011; 0,6 %). Jedynie w województwie zachodniopomorskim nie wydobywa się tej kopaliny od 2012 r.
Nadal utrzymuje się zła koniunktura na rynku ceramicznych materiałów budowlanych. Niski popyt na wyroby, bardzo niskie ceny przy rosnących kosztach i ogromna konkurencja na rynku wyrobów budowlanych, wymuszają postoje produkcyjne lub skutkują upadłością przedsiębiorstw. Dotyczy to nie tylko małych i przestarzałych technologicznie cegielni, ale także dużych i nowoczesnych zakładów ceramicznych produkujących wyroby najwyższej jakości.
Poprawiono nazwy 5 złóż na zgodne z aktami zatwierdzającymi: woj. dolnośląskie – Pawice I i II (dawniej Pawice), woj. śląskie – Silesia B (d. Silesia), Pawłów (d. Pawłow), woj. świętokrzyskie – Kolosy (d. Kolosy 1), woj. wielkopolskie – Przygodzice (pole II i ob. Wysocko) (d. Przygodzice (ob. Wysocko)), woj. zachodniopomorskie Polanów (d. Polanów I).
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2014.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2013
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę – poddającą się formowaniu oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego dla polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą posiadać odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe, bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100 %. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60 %. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Zgodnie z załącznikiem 11 do rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny z 22 grudnia 2011 r. (Dz. U. Nr 291, poz. 1712), w którym określono graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, dla złóż kopalin ilastych ceramiki budowlanej określono następujące parametry: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5, maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1 %, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4 %, minimalna skurczliwość wysychania – 6 %. Powyższe wartości parametrów nie zmieniły się w stosunku do wcześnej obowiązujących „kryteriów bilansowości” (obowiązywały od 1.01.2002 r. do 31.12.2011 r.).
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Reprezentują zróżnicowane genetycznie i wiekowo utwory geologiczne. Największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie i triasowe. Z surowców wieku czwartorzędowego do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Wykorzystywane są także, lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe, piaski. Spośród kopalin wieku trzeciorzędowego najważniejsze są iły zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej w obrębie zapadliska przedkarpackiego. W obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie, eksploatowane są głównie złoża jurajskie i triasowe. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2013 roku wynosiły ogółem 2 043,52 mln m3 (co odpowiada ok. 4 087,04 mln t). W stosunku do 2012 roku nastąpił przyrost zasobów bilansowych o 11,63 mln m3 (tj. ok. 23,26 mln t), czyli 0,57 %.
W bilansie ujęto 4 nowe złoża, w tym: 1 w woj. podkarpackim (Wrzawy – Laskowski VI, zas. bilansowe 0,024 mln m3 glin aluwialnych) oraz 3 w woj. świętokrzyskim (Oleśnica 2, zas. bilansowe 21,553 mln m3 iłów mioceńskich; Samsonów – Ciągłe, zasoby bil. 2,963 mln m3 i pozabilansowe 1,524 mln m3 dolnotriasowych mułków i mułowców; Wyszyna Machorowska III, tylko zas. pozabilansowe 0,087 mln m3 górnotriasowych iłów). Ogółem przyrost zasobów wyniósł 24,539 mln m3 zasobów bilansowych oraz 1,611 mln m3 zasobów pozabilansowych.
Po wykonaniu dodatków do dokumentacji geologicznej, skreślono z bilansu 20 złóż, w tym: 2 położone w woj. kujawsko-pomorskim (Fordon i Papowo), 2 w woj. lubelskim (Dąbrowa i Sabaudia II – pole B), 1 w woj. małopolskim (Zesławice), 3 w woj. mazowieckim (Kobyłka Kolonia Chór – dz. 46, Marki ul.Szkolna 74, Zawady I), 8 w woj. podkarpackim (Chwałowice – Bałdos, Chwałowice-Maj, Pniów dz.ew. 716/2, Rożniaty-Piątek I, Rożniaty-Piątek II, Trześń-Foltarz II, Wrzawy-Jurek, Wrzawy-Jurek I), 3 w woj. śląskim (Karbowa, Miasteczko Śląskie, Pacanów 5) i 1 w woj. wielkopolskim (Kotuń).
Łącznie skreślono z bilansu 10,597 mln m3 zasobów bilansowych według bilansu na rok ubiegły. Wszystkie złoża skreślone z bilansu zostały częściowo lub całkowicie wyeksploatowane. Przyczynami skreślenia z bilansu są: wyczerpanie zasobów możliwych do wydobycia, likwidacja zakładu ceramicznego, a także niska jakość kopaliny. Największe ubytki zasobów dotyczą złóż: Zesławice (–7,525 mln m3), Kotuń (–1,625), Papowo (–0,771) i Fordon (–0,245). W przypadku Zesławic o skreśleniu z bilansu zdecydowały niekorzystne warunki geologiczno-górnicze wynikające głównie z występowania osuwisk i konieczności ochrony obiektów w rejonie kopalni, położonej w granicach miasta Krakowa. Kopalina w złożu Kotuń cechowała się niską jakością (silne zamarglenie). Zakłady ceramiczne w Papowie koło Torunia i Fordon w Bydgoszczy zostały zlikwidowane.
Znaczące ubytki zasobów odnotowano także w złożach: Rypinek w woj. wielkopolskim (–1,316 mln m3, w wyniku wyłączenia ze złoża 12,6 ha obszaru nie przeznaczonego pod eksploatację), Rojów w woj. wielkopolskim (–0,106 mln m3, część zasobów włączono do złoża Rojów 2), Ruszowice II w woj. dolnośląskim (–0,107 mln m3, zmiana granic złoża).
Największe przyrosty zasobów nastąpiły w wyniku aktualizacji i powiększenia obszarów złóż: Sierakowice w woj. śląskim (0,855 mln m3), Cienia w woj. wielkopolskim (0,184 mln m3) oraz rozliczenia zasobów Faustianka w woj. śląskim (0,166 mln m3).
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 13,1 % stanowią zasoby złóż zagospoda-rowanych, 71,8 % stanowią zasoby złóż nie zagospodarowanych (z tego 12,7 % w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,1 % w złożach rozpoznanych wstępnie) i 15,1 % zasoby złóż zaniechanych.
Spośród liczby 1 219 złóż surowców ceramiki budowlanej: 20,0 % stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 10,5 % złoża czynne, a 9,5 % złoża eksploatowane okresowo), 25,7 % złoża nie zagospodarowane (w tym 19,7 % złoża rozpoznane szczegółowo i 6,0 % złoża rozpoznane wstępnie), 54,3 % złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 35,2 % ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2. Ponad połowę zasobów w kategorii rozpoznania C2 (54,9 %), stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego Legnica-p. Wschodnie (727,65 mln m3 iłów).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 139 złóż i wynoszą ogółem 157,62 mln m3 (tj. ok. 315,24 mln t), co stanowi ok. 55,1 % zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2012 roku nastąpił przyrost zasobów przemysłowych o 10,36 mln m3 (7,0 %).
Wydobycie w 2013 roku wyniosło 1,518 mln m3 (ok. 3,036 mln t). W stosunku do roku ubiegłego było niższe o 0,317 mln m3, czyli 17,2 %. Jest to wyjątkowo niski poziom wydobycia – jeszcze pięć lat temu był dwukrotnie wyższy. Jedną z przyczyn takiego stanu jest niewątpliwie wyjątkowo zła koniunktura na rynku ceramicznych materiałów budowlanych. Niski popyt na wyroby i bardzo niskie ceny, które w wielu przypadkach nie pokrywają kosztów produkcji, powodują całkowitą likwidację mniejszych i mniej efektywnych zakładów ceramicznych lub wstrzymywanie nierentownej produkcji z nadzieją na poprawę sytuacji rynkowej w przyszłości.
Z pozytywnych wydarzeń warto odnotować znaczący wzrost wydobycia w województwie wielkopolskim, spowodowany uruchomieniem w 2012 r. kopalni Przysieka Stara.
Tradycyjnie, wyższe wydobycie notuje się na południu kraju. Największe wartości odnotowano w woj. dolnośląskim (0,228 mln m3), świętokrzyskim (0,195 mln m3), podkarpackim (0,192 mln m3), śląskim ( 0,170 mln m3), małopolskim (0,140 mln m3) i opolskim (0,117 mln m3), Wysokie wydobycie odnotowano także w woj. pomorskim (109 mln m3) i wielkopolskim (104 mln m3). Natomiast drastyczny spadek wydobycia na przestrzeni ostatnich dwóch lat, do poziomu 0,058 mln m3, nastąpił w województwie mazowieckim, które uplasowało się na 10 pozycji, a z reguły było w pierwszej piątce.
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2013.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2012
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę – poddającą się formowaniu oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego dla polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą posiadać odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (schudzające) często występują razem w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe, bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100 %. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60 %. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Zgodnie z załącznikiem 11 do rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny z dn. 22 grudnia 2011 r. (Dz. U. Nr 291, poz. 1712) , w którym określono graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, dla złóż kopalin ilastych ceramiki budowlanej określono następujące parametry: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5 , maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1 %, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4 %, minimalna skurczliwość wysychania – 6 %. Powyższe wartości parametrów nie zmieniły się w stosunku do wcześniej obowiązujących „kryteriów bilansowości” (obowiązywały od 1.01.2002 r. do 31.12.2011 r.).
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Reprezentują zróżnicowane genetycznie i wiekowo utwory geologiczne. Największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie i triasowe. Z surowców wieku czwartorzędowego do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Wykorzystywane są także, lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe, piaski. Spośród kopalin wieku trzeciorzędowego najważniejsze są iły zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej w obrębie zapadliska przedkarpackiego. W obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie, eksploatowane są głównie złoża jurajskie i triasowe. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2012 roku wynosiły ogółem 2 031,89 mln m3 (co odpowiada ok. 4 063,78 mln t). W stosunku do 2011 roku nastąpił przyrost zasobów bilansowych o 9,54 mln m3 (tj. ok. 19,08 mln t), czyli 0,47 %.
W bilansie ujęto 8 nowych złóż, są to: „Borów II” w woj. lubelskim, „Rakszawa-Pikor” w woj. podkarpackim, „Filipy”, „Wyszyna Fałkowska II” i „Wyszyna Fałkowska III” w woj. świętokrzyskim, „Marcinowo” i „Sypitki” w woj. warmińsko-mazurskim, „Rojów 2” w woj. wielkopolskim. Ogółem zatwierdzono 0,698 mln m3 zasobów bilansowych. W złożach „Filipy” i „Wyszyna Fałkowska II” zatwierdzono także zasoby pozabilansowe – odpowiednio: 0,369 i 0,035 mln m3.
Skreślono z bilansu 16 złóż: „Lisów II” w woj. lubelskim, „Kalinów I”, „Mniszków” i gliny czwartorzędowe występujące nad piaskami szklarskimi w złożu „Unewel-Wschód” w woj. Łódzkiem, „Mokre II” w woj. mazowieckim, „Pniów – Bera VII”, „Rożniaty-Piątek V” i „Zarzecze 1” w woj. podkarpackim, „Alina”, „Buków II”, „Grodzisko”, „Łąka-II” (scalone ze złożem „Łąka”) oraz „Pacanów 3” w woj. śląskim, „Wyszyna Fałkowska”, „Wyszyna Machorowska I” w woj. świętokrzyskim oraz „Guzy II” w woj. warmińsko-mazurskim. W złożach tych znajdowało się 1,07 mln m3 zasobów według stanu na rok ubiegły. W większości przypadków przyczyną zaniechania eksploatacji i wykreślenia złoża z bilansu było wyczerpanie możliwych do wydobycia zasobów oraz zła jakość kopaliny.
W wyniku opracowania dodatków do dokumentacji geologicznej istotne ubytki zasobów nastąpiły w złożach: Rzezawa (–8,928 mln m3), Gnaszyn (–0,595), Parlice Wiekie (–0,501), Czerwone Osiedle (–0,457). Natomiast znaczące przyrosty zasobów odnotowano w złożach: Wola Rzędzińska (11,938 mln m3), Tadeuszów Rudzienko (11 896), Patoka (216).
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 13,4 % stanowią zasoby złóż zagospodarowanych, 71,0 % stanowią zasoby złóż nie zagospodarowanych (z tego 11,6 % w złożach rozpoznanych szczegółowo i 59,4 % w złożach rozpoznanych wstępnie) i 15,6 % zasoby złóż zaniechanych.
Spośród liczby 1 235 złóż surowców ceramiki budowlanej: 20,6 % stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 12,8 % złoża czynne, a 7,8 % złoża eksploatowane okresowo), 25,4 % złoża nie zagospodarowane (w tym 19,5 % złoża rozpoznane szczegółowo i 5,9 % złoża rozpoznane wstępnie), 54,0 % złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 34,6 % ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2. Ponad połowę zasobów w kategorii C2-54,7 %, stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego „Legnica-p. Wschodnie” (727 650 tys. m3 iłów).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 140 złóż i wynoszą ogółem 147,26 mln m3 (tj. ok. 294,52 mln t), co stanowi ok. 50,5 % zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2011 roku nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 14,15 mln m3 (8,8 %) przede wszystkim na skutek aktualizacji zasobów.
Wydobycie w 2012 roku wyniosło 1,83 mln m3 (ok. 3,66 mln t). W stosunku do roku ubiegłego było niższe o 0,474 mln m3, czyli 20,5 %.
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2012.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2011
Podstawowymi surowcami do produkcji ceramiki budowlanej są różnorodne skały ilaste, które zarobione wodą tworzą plastyczną masę – poddającą się formowaniu oraz piaski zwane schudzającymi, które dodaje się do surowca ilastego dla polepszenia właściwości masy ceramicznej. Uformowane i wypalone wyroby muszą posiadać odpowiednie cechy fizyczne i techniczne określone przez normy. Surowce ilaste i nieilaste (piaski schudzające) często występują razem – w jednym złożu, tworząc pokłady lub przewarstwienia, albo w formie samodzielnych nagromadzeń.
Asortyment ceramicznych wyrobów budowlanych obejmuje przede wszystkim: cegły i pustaki ceramiczne, dachówki, płytki, kształtki i cegły klinkierowe, bruki ceramiczne. Surowiec z niektórych złóż jest wykorzystywany także do produkcji szkliwionych płytek ceramicznych, wyrobów kamionkowych, galanterii ceramicznej i innych.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej właściwości plastyczne i zdolność formowania zawdzięczają zawartości minerałów ilastych. Ich ilość jest różna w różnych skałach. W lessach wynosi zaledwie kilka procent, a w iłach może dochodzić do 100 %. Zazwyczaj w typowych surowcach jest to ok. 40-60 %. Pozostałe składniki to głównie piasek i pył kwarcowy, skalenie, kalcyt i dolomit w surowcach wapnistych, minerały żelaza, miki i substancja organiczna. Rzadko są spotykane skały ilaste zbudowane z jednego minerału, najczęściej składają się z kilku rodzajów minerałów ilastych: kaolinitu, illitu, montmorylonitu i chlorytów, występujących w zmiennych proporcjach obok siebie.
Niepożądanymi składnikami w surowcu, a nawet szkodliwymi w większej ilości, są: ziarna mineralne większe od 2 mm, ziarna węglanowe większe od 0,5 mm (tzw. margiel ceramiczny), piryt, gips i inne siarczany.
W przemyśle ceramiki budowlanej wykorzystuje się kopaliny zróżnicowane wiekowo i genetycznie. Obecnie w Polsce są eksploatowane złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie, triasowe i permskie.
Surowce do produkcji ceramiki budowlanej występują na terenie całego kraju. Reprezentują zróżnicowane genetycznie i wiekowo utwory geologiczne. Największe znaczenie mają złoża czwartorzędowe, trzeciorzędowe, jurajskie i triasowe. Z surowców wieku czwartorzędowego do najważniejszych należą iły i mułki zastoiskowe występujące głównie na północy i w centrum kraju. Wykorzystywane są także, lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe, piaski. Spośród kopalin wieku trzeciorzędowego najważniejsze są iły zaliczane do tzw. serii poznańskiej występujące na obszarze południowo-zachodniej i centralnej Polski oraz iły serii krakowieckiej występujące w Polsce południowo-wschodniej w obrębie zapadliska przedkarpackiego. W obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w regionie częstochowskim i na Opolszczyźnie, eksploatowane są głównie złoża jurajskie i triasowe. Na mapie przedstawiono rozmieszczenie złóż surowców ceramiki budowlanej.
Zgodnie z załącznikiem 11 do rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny z dn. 22 grudnia 2011 r. (Dz. U. Nr 291, poz. 1712), w którym określono graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, dla złóż kopalin ilastych ceramiki budowlanej określono następujące parametry: maksymalna głębokość dokumentowania – do głębokości możliwej eksploatacji, minimalna miąższość złoża – 2 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5 , maksymalna zawartość ziaren o średnicy powyżej 2 mm – 1 %, maksymalna zawartość marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm – 0,4 %, minimalna skurczliwość wysychania – 6 %. Powyższe wartości parametrów nie zmieniły się w stosunku do wcześniej obowiązujących „kryteriów bilansowości” (obowiązywały od 1.01.2002 r. do 31.12.2011 r.).
Stan zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz stopień ich rozpoznania i zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Geologiczne zasoby bilansowe surowców ceramiki budowlanej na koniec 2011 roku wynosiły ogółem 2 022,35 mln m3 (co odpowiada ok. 4 044,70 mln t). W stosunku do 2010 roku nastąpił przyrost zasobów bilansowych o 2,28 mln m3 (tj. ok. 4,56 mln t), czyli 0,11 %. W bilansie ujęto 23 nowe złoża, są to: „Bełchatów-p.Szczerców” (iły ceramiczne są wydobywane z nadkładu złoża węgla brunatnego), „Zelówek V” w woj. łódzkim, „Tropie Góry 2” w woj. małopolskim, „Kobyłka I” w woj. mazowieckim, „Brandwica – Śpiewak II”, „Chwałowice-Maj V”, „Chwałowice-Pasztaleniec”, „Chwałowice-Pasztaleniec I”, „Gorzyce-Grzegorzek II”, „Jaworski VIII”, „Pniów – Bera VIII”, „Przecław-Podlesie 1”, „Trzeboś”, „Trześń-Kułaga VII”, „Trześń-Kułaga VIII”, „Trześń-Sołtys IV”, „Wrzawy – Woźniak III” w woj. podkarpackim, „Filipy I”, „Odonów 1”, „Wyszyna Fałkowska I”, „Wyszyna Machorowska II” w woj. świętokrzyskim, „Stożne X” w woj. warmińsko-mazurskim, „Przysieka Polska Creaton” w woj. wielkopolskim.
W przypadku 20 złóż faktycznie udokumentowano nowe obszary złożowe, natomiast większą część złoża „Przecław-Podlesie 1” stanowi fragment wyłączony ze złoża „Przecław-Podlesie”, a złoże „Odonów 1” zostało wyodrębnione ze złoża „Odonów”. Faktyczny przyrost zasobów z tego tytułu wynosi 4,88 mln m3.
Skreślono z bilansu 13 złóż: „Prochowice” – woj. dolnośląske, „Chociw”, „Kolonia Kociszew VI”, „Kolonia Łobudzice” – woj. łódzkie, „Kobyłka Osiedle Chór”, „Małopole I”, „Marki-Fabryczna-Szkolna” – woj. mazowieckie, „Czerwone Osiedle 1” – woj. opolskie, „Brandwica – Śpiewak I”, „Chwałowice – Bierut I”, „Chwałowice dz. 604-610”, „Pniów – Bera VI”, „Zarzecze-Hawryły I” – woj. podkarpackie.
Spośród złóż skreślonych z bilansu najzasobniejszym było złoże „Prochowice” (1,15 mln m3). Przyczynami skreślenia są: fakt zaniechania eksploatacji oraz przeznaczenie terenu pod zabudowę. W pozostałych przypadkach decydującymi powodami były: wyczerpanie zasobów, słaba jakość kopaliny oraz nieopłacalność produkcji.
Rozliczenie i skreślenie zasobów z bilansu wyżej wymienionych złóż skutkuje ubytkiem 1,38 mln m3 zasobów, z czego u podstaw decyzji o skreśleniu ok. 1,15 mln m3 było zaniechanie eksploatacji i przeznaczenie terenu pod zabudowę – złoże „Prochowice”, a w pozostałych przypadkach były to: wyczerpanie zasobów, zła jakość kopaliny i nieopłacalność produkcji.
Wnioskowano także o skreślenie prawie 2 mln m3 zasobów zaniechanego złoża „Wyrzysk-Osiek” (woj. wielkopolskie) uzasadniając go trudnymi warunkami geologiczno-górniczymi, lecz wniosek ten odrzucono, po analizie przez organ administracji geologicznej stopnia wojewódzkiego. Złoże pozostaje w bilansie zasobów.
Z ogólnej wielkości zasobów bilansowych: 12,9 % stanowią zasoby złóż zagospodarowanych, 71,9 % stanowią zasoby złóż nie zagospodarowanych (z tego 11,7 % w złożach rozpoznanych szczegółowo i 60,2 % w złożach rozpoznanych wstępnie) i 15,3 % zasoby złóż zaniechanych.
Spośród liczby 1 240 złóż surowców ceramiki budowlanej: 21,2 % stanowią złoża zagospodarowane (w tym: 15,1 % złoża czynne, a 6,1 % złoża eksploatowane okresowo), 25,9 % złoża nie zagospodarowane (w tym 19,9 % złoża rozpoznane szczegółowo i 6,0 % złoża rozpoznane wstępnie), 52,9 % złoża zaniechane.
Zasoby udokumentowane szczegółowo w kategoriach rozpoznania A+B i C1 stanowią 33,7 % ogółu zasobów bilansowych. Pozostałe zasoby są rozpoznane wstępnie w kat. C2. Ponad połowę zasobów w kategorii C2 – 54,3 %, stanowią zasoby udokumentowane w nadkładzie nieeksploatowanego złoża węgla brunatnego „Legnica-p. Wschodnie” (727 650 tys. m3 iłów).
Zasoby przemysłowe zostały określone dla 157 złóż i wynoszą ogółem 161,41 mln m3 (tj. ok. 322,82 mln t), co stanowi ok. 56,4 % zasobów bilansowych tych złóż. W porównaniu do 2010 roku nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 3,63 mln m3 (–2,2 %) przede wszystkim na skutek aktualizacji zasobów.
Wydobycie w 2011 roku wyniosło 2,31 mln m3 (ok. 4,62 mln t). W stosunku do roku ubiegłego było wyższe o 0,15 mln m3, czyli 7,1 %.
Wydobycie – w tys. m3
| Rok |
2007
|
2008
|
2009
|
2010
|
2011
|
(+) wzrost | (+) wzrost |
| (-) spadek | (-) spadek | ||||||
| 2011-2010 | 2010 r.=100% | ||||||
| Ogółem |
3 355
|
3 267
|
2 640
|
2 157
|
2 309
|
152
|
7%
|
| woj. dolnośląskie |
748
|
443
|
257
|
261
|
209
|
–52
|
–20%
|
| woj. kujawsko-pomorskie |
84
|
59
|
108
|
53
|
27
|
–26
|
–49%
|
| woj. lubelskie |
88
|
87
|
64
|
71
|
101
|
30
|
42%
|
| woj. lubuskie |
111
|
57
|
86
|
34
|
3
|
–31
|
–91%
|
| woj. łódzkie |
84
|
77
|
61
|
52
|
114
|
62
|
119%
|
| woj. małopolskie |
405
|
273
|
201
|
283
|
284
|
1
|
0%
|
| woj. mazowieckie |
366
|
403
|
241
|
272
|
284
|
12
|
4%
|
| woj. opolskie |
149
|
138
|
169
|
75
|
116
|
41
|
55%
|
| woj. podkarpackie |
372
|
437
|
289
|
186
|
353
|
167
|
90%
|
| woj. podlaskie |
48
|
61
|
36
|
32
|
43
|
11
|
34%
|
| woj. pomorskie |
93
|
108
|
179
|
169
|
150
|
–19
|
–11%
|
| woj. śląskie |
287
|
375
|
390
|
236
|
232
|
–4
|
–2%
|
| woj. świętokrzyskie |
258
|
392
|
409
|
269
|
286
|
17
|
6%
|
| woj. warmińsko-mazurskie |
125
|
135
|
80
|
72
|
31
|
–41
|
–57%
|
| woj. wielkopolskie |
95
|
126
|
67
|
86
|
69
|
–17
|
–20%
|
| woj. zachodniopomorskie |
42
|
95
|
0
|
5
|
10
|
5
|
100%
|
Najwięcej wydobyto w województwach: podkarpackim (353 tys. m3), świętokrzyskim (286), mazowieckim (284), małopolskim (284), śląskim (232).
Na figurze pokazano wielkość zasobów i wydobycie surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce w latach 1989-2011.
Stan geologicznych zasobów bilansowych, stan rozpoznania i zagospodarowania oraz wielkość wydobycia dla poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
