Oddział Górnośląski PIG – 90 lat służby geologicznej

JANUSZ JURECZKA

 

Dąbrowa Górnicza – okres międzywojenny (1921-1939)
Przedwojenna historia założonej w Dąbrowie Górniczej terenowej placówki Państwowego Instytut Geologicznego jest nieodłącznie związana z działalnością Stanisława Doktorowicza-Hrebnickiego, wybitnego geologa o złożonej biografii, charakterystycznej dla ówczesnych lat. Urodzony w 1888 r. w Petersburgu, tam ukończył w 1912 r. studia geologiczne w Instytucie Górniczym, przez następne 10 lat prowadził złożowe prace poszukiwawcze na Syberii (głównie na Zabajkalu). Po ich zakończeniu w 1922 r. przyjechał do Polski i zaraz po zatrudnieniu w Instytucie został oddelegowany do pracy w Zagłębiu Węglowym. W zagłębiu był to czas ustalenia po powstaniach śląskich (1919-1921) nowych granic państwowych, co skutkowało postawieniem przed Państwowym Instytutem Geologicznym pilnych zadań z zakresu kartografii geologicznej i bilansu zasobów surowców mineralnych, szczególnie węgla kamiennego. Zadania te były realizowane między innymi w Stacji Terenowej w Dąbrowie Górniczej.

 

 

Dąbrowa Górnicza – lata trzydzieste XX w., w głębi po prawej gmachy Szkoły Górniczej, w której mieściła się przedwojenna siedziba Stacji Terenowej PIG. Fot. St. Doktorowicz-Hrebnicki

W 1923 r. kierownictwo Stacji obejmuje Stanisław Doktorowicz-Hrebnicki i rozpoczyna prace związane z wykonaniem mapy szczegółowej Polskiego Zagłębia Węglowego w skali 1:25 000. Razem z nim prace kartograficzne wykonują Arnold Makowski, Stefan Czarnocki (naczelnik Wydziału Węglowego PIG, później profesor AGH) i Feliks Rutkowski; w zakresie prac technicznych współpracuje z nimi Józef Krzyżkiewicz. Prace kartograficzne trwają nieprzerwanie do września 1939 roku.

 

Stanisław Doktorowicz-Hrebnicki – lata trzydzieste XX w. Arch. Fot. PIG-PIB

 

Wynikiem wykonanych badań było opublikowanie przez Stefana Czarnockiego w 1935 r. monografii zagłębia węglowego, w której przedstawiono szczegółową stratygrafię utworów karbonu, a także ich podłoża i nadkładu, tektonikę, charakterystykę jakości węgli (wykorzystując w tym celu po raz pierwszy badania petrograficzne), warunki hydrogeologiczne, a także ocenę zasobów węgla kamiennego. W tym samym czasie Doktorowicz-Hrebnicki opublikował arkusz Grodziec wraz z objaśnieniami, gdzie podał budowę geologiczną regionu dąbrowskiego i stosowany do dzisiaj podział stratygraficzny karbonu wschodniej części GZW. Do czasów obecnych arkusz ten stanowi wzorzec sumiennej i precyzyjnej pracy kartograficznej.

 

Strona tytułowa monografii Stefana Czarnockiego „Polskie Zagłębie Węglowe" z 1935 r.

 

W ostatnich latach przed wybuchem wojny powstał projekt powiększenia Stacji i rozszerzenia zakresu wykonywanych prac geologicznych. W tym celu uzyskano nowy, obszerny budynek w Katowicach-Brynowie, po stacji nadawczej Katowickiego Radia. Dalsze działania w tym kierunku przekreślił wybuch wojny.

 

Lata wojny (1939-1945)
Podczas wojny badaniami Instytutu pod zarządem niemieckim objęta była tylko niewielka wschodnia część zagłębia w rejonie Krzeszowic i Alwerni, znajdująca się w Generalnej Guberni. Na tym obszarze pracowali Doktorowicz-Hrebnicki i Tadeusz Bocheński (późniejszy profesor AGH, wybitny paleobotanik). Z kolei we włączonym do Rzeszy rejonie dąbrowskim funkcjonowało w Sosnowcu Biuro Geologiczne Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn" (przejętego przez niemiecki koncern Preussag), w którym byli zatrudnieni Józef Krzyżkiewicz i Edward Ciuk (późniejszy profesor PIG, wybitny badacz węgli brunatnych). To właśnie oni w momencie wycofywania się okupanta zabezpieczyli znaczną ilość materiałów geologicznych, głównie z otworów wiertniczych. Potężne straty materialne poniosła natomiast Stacja Terenowa w Dąbrowie Górniczej. Prawie w całości zaginęły zbiory okazów Doktorowicza-Hrebnickiego, Czarnockiego i Krzyżkiewicza, zebrane z kartowanych terenów zagłębia. Całkowitej likwidacji uległ ogromny materiał rdzeniowy z najbardziej ciekawych pod względem geologicznym otworów rejonu dąbrowskiego. Materiałów tych użyto do zasypywania nierówności plantowanego terenu. Całkowicie zginęła biblioteka stacji, zawierająca wiele unikatowych wydawnictw sprzed 1914 r. Zniszczone także zostały inne materiały faktograficzne, w tym znaczna część przygotowanych arkuszy map geologicznych zagłębia węglowego.

 

Czeladź – wczesny okres powojenny (1945–1960 r.)
Po zakończeniu działań wojennych, wiosną 1945 roku, Doktorowicz-Hrebnicki i Bocheński rozpoczęli starania reaktywujące działalność Instytutu w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, którego obszar w granicach Polski został powiększony o dawną część niemiecką w rejonie Gliwic, Zabrza i Bytomia. Efektem tych działań było uzyskanie w lipcu 1945 r. lokali w budynkach kopalni Saturn w Czeladzi, w których rozpoczęto organizację Stacji Terenowej. Kierownikiem Stacji został Józef Krzyżkiewicz. Prace Stacji praktycznie ruszają w 1946 r., początkowo zatrudnionych jest 6 osób, pośród nich Anatol Zieliński, który zostaje zastępcą kierownika Stacji i pełni tę funkcję przez następne prawie 30 lat. W pierwszych latach funkcjonowania Stacji następują różne modyfikacje jej formalnej nazwy, w 1949 r. pojawia się nazwa Stacja Górnośląska i określenie „Górnośląska” już na stałe zostaje w nazwie placówki, która później zmienia się w Oddział Górnośląski.

 

 

Budynek kopalni „Saturn” w Czeladzi, w którym w latach 1945-1960 mieściła się Stacja Górnośląska. Arch. Fot. PIG-PIB

 

W początkowej działalności Stacji kontynuowano prace kartograficzne prowadzone przez i pod nadzorem Doktorowicza-Hrebnickiego. Największym jednak osiągnięciem w tym czasie było opracowanie w latach 1945-1947 przez Doktorowicza-Hrebnickiego i Bocheńskiego podziału stratygraficznego karbonu, opartego o liczbową nomenklaturę pokładów węgla i wprowadzenie jednolitej numeracji pokładów węgla w górnictwie. Podział ten i numeracja jest stosowany w GZW do dziś.

Znaczny rozwój osobowy i merytoryczny Stacji przypada na lata pięćdziesiąte. Zatrudnionych zostaje wielu nowych pracowników, których późniejsza wieloletnia praca na trwałe zapisze się w historii badań geologicznych, między innymi: Zdzisław Dembowski (później wieloletni kierownik Stacji i Oddziału, następnie prezes Centralnego Urzędu Geologii), Aleksander Jachowicz (później profesor, założyciel i dziekan Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, paleobotanik), Stanisław Siedlecki (później profesor, wybitny geolog, światowej sławy polarnik), Karol Bojkowski (później profesor, paleozoolog), Stanisław Bukowy (później profesor, badacz utworów paleozoicznych), Stefan Aleksandrowicz (później profesor AGH, badacz m.in. utworów trzeciorzędowych), Andrzej Różkowski (później profesor, hydrogeolog), Anatoliusz Czekaj (później długoletni dyrektor Przedsiębiorstwa Geologicznego w Katowicach), Józef Porzycki (później wybitny badacz Lubelskiego Zagłębia Węglowego). Stan zatrudnienia w Stacji szybko wzrasta i w 1960 r. wynosi już 60 osób.

 

Łącznie w latach pięćdziesiątych w Stacji wykonano ponad 200 opracowań i ekspertyz naukowych. Pod koniec lat pięćdziesiątych Doktorowicz-Hrebnicki, który w tym czasie, już jako profesor, pracuje w Instytucie w Warszawie, publikuje pierwsze części Mapy geologicznej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w skali 1:100 000 (do 1968 r. zostanie wydanych 7 arkuszy tematycznych tej mapy, wszechstronnie prezentujących budowę geologiczną zagłębia).

 

 

Prof. Stanisław Siedlecki. Arch. Fot. PIG-PIB

Przyrost kadry i rozwój wykonywanych badań powoduje kolejną zmianę lokalizacji stacji. W dotychczasowych pomieszczeniach w Czeladzi zaczynało brakować miejsca dla gromadzonych zbiorów oraz wykonywanych prac laboratoryjnych. Rozwiązaniem było wybudowanie nowego, w pełni dostosowanego do nowoczesnych wymagań budynku. Działania w tym kierunku podjęto w drugiej połowie lat pięćdziesiątych; uzyskano teren na obszarze Sosnowca i rozpoczęto budowę nowego obiektu, zakończoną w 1960 r. W styczniu 1961 r. rozpoczęła się przeprowadzka do nowego gmachu, którego część została przeznaczona na mieszkania dla pracowników Stacji. Oddany do użytku 50 lat temu gmach pełni swą funkcję do dziś.

 

 

Gmach Stacji, a później Oddziału w Sosnowcu tuż po wybudowaniu w 1961 r. Arch. Fot. PIG-PIB

 

Sosnowiec od 1961 r.
Początek lat sześćdziesiątych kończy okres budowania podstawowego trzonu kadry merytorycznej Stacji. Grono pracowników zasilają wtedy między innymi Sonia Jachowicz (później profesor, paleobotanik) i Adam Kotas (w następnych dziesięcioleciach główny kontynuator badań i prac Doktorowicza-Hrebnickiego). W połowie lat sześćdziesiątych (1 maja 1965 r.) Stacja Górnośląska zostaje przemianowana na Oddział Górnośląski, w którego strukturze powstają dwa zakłady: Zakład Geologii Górnego Śląska i Zakład Złóż Węgli Kamiennych. Ten podział pionu merytorycznego na dwa zakłady, z różnymi modyfikacjami ich nazw, utrzymał się przez następne 40 lat.

Lata sześćdziesiąte i pierwsza połowa lat siedemdziesiątych, to w życiu Oddziału przede wszystkim poszukiwanie i dokumentowanie złóż węgla kamiennego w Górnośląskim i Lubelskim Zagłębiu Węglowym oraz związane z tym liczne prace wiertnicze. Oprócz dokumentacji geologicznych, w zakresie geologii złożowej wykonano szereg opracowań regionalnych, takich jak: identyfikacja pokładów węgla w GZW, charakterystyka zmian jakości węgla w GZW, charakterystyka węgli koksowych w LZW, bilanse zasobów węgla kamiennego Polski i wiele innych. Cały czas prowadzono także regionalne badania geologiczne oraz hydrogeologiczne.

 

Podsumowaniem wieloletnich interdyscyplinarnych prac i badań są wydane drukiem monografie: karbonu lubelskiego w 1966 r. i karbonu górnośląskiego w 1972 r. Potwierdzeniem wysokiej jakości wykonywanych prac było przyznanie w 1972 r. Nagrody Państwowej I Stopnia, którą otrzymał zespół pracowników Oddziału za dokumentację złoża Łęczna, pierwszego udokumentowanego złoża węgla kamiennego w LZW. Pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych następuje kolejny wzrost liczebności kadry Oddziału, stan zatrudnienia przekracza 100 pracowników.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych w GZW rozpoczęto realizację kilkunastoletniego tematu Badania głębokich poziomów karbonu, w ramach którego odwiercono 24 głębokie otwory wiertnicze w nierozpoznanych obszarach zagłębia. Prace wiertnicze prowadzone były także w LZW oraz na obszarze północno-wschodniego obrzeżenia GZW. Prace te stają się motorem napędzającym badania stratygraficzne, petrograficzne, złożowe i hydrogeologiczne. Ponownie w Oddziale rozpoczynają się prace z zakresu kartografii powierzchniowej. Na uwagę zasługuje uczestnictwo pracowników Oddziału w realizacji zagranicznych programów badawczych: w Mongolii (kartowanie geologiczne), w USA (korelacja karbońskich formacji węglonośnych) oraz w Algierii (poszukiwanie złóż węgla). W latach osiemdziesiątych drukiem ukazuje się kilka pozycji będących podsumowaniem wcześniejszych, wieloletnich prac. Są to atlasy map GZW – geotermiczny (1980 r.) i jakości węgla (1983 r.) oraz monografia karbonu LZW (1988 r.).

Nadal zwiększa się liczebność kadry, osiągając w końcu lat siedemdziesiątych stan prawie 140 zatrudnionych, co w dużej części wynikało z nadmiernej rozbudowy działu obsługi administracyjno-technicznej oraz z przyłączenia w 1974 r. Pracowni Geologii LZW w Lublinie. W 1987 r. Oddział otrzymuje imię Stanisława Doktorowicza-Hrebnickiego.

W latach dziewięćdziesiątych nastąpiło szereg poważnych zmian w tematyce prowadzonych badań, a także w stanie kadry Oddziału. Przez cały okres lat dziewięćdziesiątych liczebność kadry sukcesywnie maleje. W 1993 r. ze względu na ciężką chorobę odchodzi Józef Porzycki, nowym kierownikiem Oddziału zostaje Albin Zdanowski.
Zmienia się zakres prowadzonych prac badawczych. Zakończony zostaje okres wierceń, ku końcowi zmierzają prace związane z Lubelskim Zagłębiem Węglowym (od 2000 r. pracownię w Lublinie przejmuje centrala PIG w Warszawie). W znacznej mierze zmniejsza się zakres prac prowadzonych na obszarze północno-wschodniego obrzeżenia GZW, mimo że sukcesem zakończona zostaje prospekcja utworów paleozoicznych w okolicach Myszkowa, gdzie zespół pracowników Oddziału pod kierunkiem Kazimierza Piekarskiego udokumentował w 1993 r. złoże miedziowo-molibdenowo-wolframowe.

Rozwija się natomiast tematyka badań geośrodowiskowych i hydrogeologicznych. Coraz bardziej znaczącą pozycją (pod koniec lat dziewięćdziesiątych już dominującą) jest udział w opracowaniach map seryjnych PIG w skali 1:50 000 (geologicznych, hydrogeologicznych, geologiczno-gospodarczych, później geośrodowiskowych). Jest to jednocześnie okres wielu podsumowań wcześniejszych, długoletnich badań. W latach 1994-1999 ukazują się liczne atlasy map GZW: geologiczno-strukturalny, geochemiczny, geotermiczny, petrograficzny i węglozasobności. Atlas geologiczny opracowany zostaje także dla LZW. W 1995 r. ukazuje się syntetyczne opracowanie karbonu Polski. Wydane zostały także: mapa hydrogeologiczna GZW, monografie hydrogeologiczne LZW i GZW, oraz syntetyczne opracowanie warunków hydrogeologicznych złóż rud cynkowo-ołowiowych regionu śląsko-krakowskiego. Znaczna część z tych publikacji związana jest z XIII Międzynarodowym Kongresem Karbonu i Permu, który w 1995 r. Oddział organizuje w Krakowie. Z palety prac Oddziału nie znikają badania złożowe formacji węglonośnych, w tym zwłaszcza karbonu GZW. W latach 1989–1999 Oddział współdziałał z firmami amerykańskimi w zakresie rozpoznania i eksploatacji metanu pokładów węgla w GZW.

 

Uczestnicy jednej z wycieczek XIII Międzynarodowego Kongresu Karbonu i Permu z wizytą w Oddziale. Arch. Fot. PIG-PIB

Kolejna dekada po milenijnym roku 2000 nie przynosi znaczących zmian w tematyce badawczej Oddziału, aczkolwiek wyraźnie wzrasta aktywność naukowa na arenie międzynarodowej. W zakresie badań formacji węglonośnych GZW rozwija się współpraca z ośrodkami w Ostrawie, ich efektem było wydanie w 2005 r. pierwszego atlasu geologiczno-złożowego obejmującego cały obszar zagłębia – jego polską i czeską część. Podobna współpraca dla obszaru LZW jest kontynuowana z ośrodkami ukraińskimi, a jej efektem jest opracowanie jednolitej monografii karbonu Zagłębia Lubelskiego i Lwowsko-Wołyńskiego, wydanej w 2007 r. Współpraca z ośrodkami ukraińskimi dotyczy również badań utworów paleozoicznych podłoża Karpat. Istotne znaczenie miało tu opracowanie i wydanie w 2008 r. atlasu geologicznego podłoża Karpat i Zapadliska Przedkarpackiego.

Oddział rozwija również działalność w zakresie edukacji geologicznej, czego wyrazem są organizowane od 1999 r. coroczne konkursy plastyczne i wiedzy geologicznej (od kilku lat ogólnopolskie, o charakterze międzynarodowym) oraz liczne opracowania ścieżek geologicznych i Geoparku Góra Św. Anny.

Istotne znaczenie ma szereg zmian organizacyjnych dostosowujących Oddział do nowych zadań służby geologicznej. Z końcem 2004 r. zlikwidowano zakłady, a w ich miejsce powstały wpierw 4, a następnie od 2006 r. 3 pracownie: Służby Geologicznej, Służby Hydrogeologicznej i Regionalnych Badań Podstawowych. W 2007 r. nowym dyrektorem Oddziału zostaje Lidia Razowska-Jaworek. W 2008 r. ma miejsce dalsze uproszczenie struktury merytorycznej Oddziału na dwa piony: Państwowej Służby Geologicznej i Państwowej Służy Hydrogeologicznej, które funkcjonują do dnia dzisiejszego.

 

Po 90 latach istnienia Górnośląska Placówka Państwowego Instytutu Geologicznego, zatrudniająca obecnie 47 pracowników, nadal wypełnia swe funkcje związane z regionem, chociaż skarb tego regionu – nazwany kiedyś „czarnym złotem” – nie jest już główną osią prowadzonych badań. Przyszłość wyznaczą nowe zadania w służbie geologicznej, także i te związane z górnictwem i węglem kamiennym. Ten nierozłączny związek przypomina stojąca przed gmachem Oddziału monumentalna bryła piaskowca karbońskiego, wyszukana kilkanaście lat temu w łaziskich lasach przez kreślącego te słowa autora.

 

 

Bryła piaskowca karbońskiego przed gmachem Oddziału. Fot. J. Jureczka