Wykorzystane są w ceramice budowlanej i szlachetnej oraz w przemyśle materiałów ogniotrwałych. Niektóre odmiany stosowane są do wyrobu ziem odbarwiających, używanych w przemyśle spożywczym, włókienniczym, inne służą do wyrobu farb mineralnych, syntetycznych mas formierskich i płuczek wiertniczych. W oparciu o krajowe surowce ilaste rozwija się produkcja sztucznych kruszyw lekkich i tlenku glinu, a także rekultywacja gleb na terenach piaszczystych.
W Polsce znajduje się ponad 1200 złóż surowców ilastych, występujących w rozmaitych typach genetycznych oraz różnych formacjach geologicznych. Dominującym składnikiem decydującym o właściwościach użytkowych są minerały ilaste, takie jak: kaolinit, montmorillonit, illit, haloizyt, itp. Najczęściej złoża te występują w osadach karbonu, jury, kredy, neogenu oraz czwartorzędu.
Zasadnicze cechy skał ilastych to: plastyczność oraz właściwość zachowania po wysuszeniu nadanego im kształtu, ogniotrwałość i wytrzymałość mechaniczna po wypaleniu, a także pęcznienie, adsorpcja i wymiana jonów. Cechy te są zależne od ilości i rodzaju ich głównego składnika – minerałów ilastych, od ilości i rodzaju innych minerałów lub domieszek, których obecność osłabia lub zmienia w sposób zasadniczy własności surowców ilastych i bywa szkodliwa z punktu widzenia gospodarczej przydatności surowca.
Surowce ilaste dla potrzeb ceramiki budowlanej
Surowce ilaste dla potrzeb ceramiki budowlanej są bardzo rozpowszechnione, a ich wydobycie sprowadza się zwykle do ilości, odpowiadających lokalnym potrzebom. Polska jest krajem zasobnym w tego typu kopaliny - w kraju udokumentowanych jest 1133 złoża (2019 r.).
Do grupy surowców ceramiki budowlanej należą przede wszystkim ilaste osady czwartorzędowe i trzeciorzędowe, a rzadziej osady starsze: kredowe, jurajskie, triasowe, permskie, karbońskie i kambryjskie.
Wśród kopalin ilastych stosowanych w produkcji ceramicznych materiałów budowlanych istotne znaczenie mają iły mioceńskie, czwartorzędowe iły i mułki zastoiskowe oraz iły jurajskie.
Utwory czwartorzędowe reprezentowane są głównie przez osady lodowcowe i wodnolodowcowe, jak gliny zwałowe, iły i mułki zastoiskowe z centralnej i północnej Polski, iły elbląskie z północno-zachodniej krawędzi Wysoczyzny Elbląskiej oraz osady eoliczne, lessy pochodzące głównie z rejonu wyżyn południowopolskich. Powszechnie występującym rodzajem surowców ilastych są gliny zwałowe, ale mają ograniczone zastosowanie z uwagi na swój zróżnicowany skład. Oprócz dominującej frakcji mułkowej i frakcji ilastej zawierają w swym składzie piasek i większe okruchy skalne, aż do głazów narzutowych włącznie.
Łupki ogniotrwałe
Łupki ogniotrwałe to nieplastyczne, zwięzłe skały ilaste (kaolinitowe), współwystępujące z pokładami węgla kamiennego i charakteryzujące się odpornością na wysokie temperatury. Łupki te mają podobne zastosowania jak gliny ogniotrwałe i są surowcem używanym w przemyśle materiałów ogniotrwałych do produkcji materiałów szamotowych i kwasoodpornych.
Są to skały barwy ciemnoszarej do czarnej i składają się z kaolinitu, diasporu, pelitu, kwarcu, syderytu i pirytu, często są poprzecinane żyłkami zielonego folerytu i białego kalcytu. Są surowcem, który traci na znaczeniu w wyniku ograniczenia produkcji wyrobów szamotowych.
Złoża łupków ogniotrwałych górnokarbońskich występują głównie na terenie Zagłębia Noworudzkiego (kop. Nowa Ruda i kop. Słupiec), a także w okolicy Wałbrzycha. Na obszarze Zagłębia Noworudzkiego łupki ogniotrwałe występują wśród ciemnych łupków ilastych. Na terenie Nowej Rudy łupki ogniotrwałe występują nad gabrem, argilitem i częściowo boksytami.
Bentonity i surowce pokrewne
Kopaliny bentonitowe – bentonity, iły i łupki bentonitowe oraz iły montmorillonitowe i zwietrzeliny haloizytowe są to skały ilaste zawierające co najmniej 75% minerałów z grupy smektytu. Charakteryzują się one wysoką zdolnością wiązania i adsorpcji. Składnikiem decydującym o ich użytkowych własnościach jest montmorillonit i towarzyszące mu inne minerały ilaste jak kaolinit, illit, pałygorskit lub attapulgit.
Bentonity to skały powstałe z przeobrażenia tufów i materiału piroklastycznego, zachowujące strukturę skały pierwotnej. Iły bentonitowe to bentonity na wtórnym złożu z domieszką składników obcych. Osobną grupę stanowią iły montmorillonitowe, powstałe w wyniku wietrzenia i sedymentacji.
Bentonity i iły montmorillonitowe o znaczeniu surowcowym występują w utworach paleozoicznych i kenozoicznych. W Polsce udokumentowanych jest 8 złóż tego surowca, z których tylko jedno jest zagospodarowane, ale już nie eksploatowane (złoże Krzeniów, woj. dolnośląskie)
Surowce bentonitowe w Polsce służą do produkcji bentonitu odlewniczego gat. III.
