17 kwietnia 2024 r., niespełna miesiąc po oficjalnym otwarciu Muzeum Badań Polarnych w Puławach ponownie mięliśmy okazję je odwiedzić, tym razem uczestnicząc w otwarciu wystawy czasowej upamiętniającej postać profesora Krzysztofa Birkenmajera i jego olbrzymi wkład w poznanie budowy geologicznej Antarktyki Zachodniej, a zwłaszcza Wyspy Króla Jerzego (Szetlandy Południowe). Wystawa została przygotowana przez pracowników Państwowego Instytutu Geologicznego-PIB: prof. dr. hab. Jerzego Nawrockiego i dr. Krystiana Wójcika, którzy, krocząc śladami wielkiego odkrywcy, wespół z innymi badaczami starają się pogłębiać naszą wiedzę o przyrodzie tej niedostępnej, ale jakże urokliwej części naszej planety.
„Nazwy geograficzne profesora Krzysztofa Birkenmajera na Wyspie Króla Jerzego (Antarktyka Zachodnia)” to nowa ekspozycja, którą od 17 kwietnia 2024 roku można obejrzeć w Muzeum Badań Polarnych w Puławach. Wystawa gromadzi zbiór kilkudziesięciu fotografii ilustrujących wybrane obiekty geograficzne nazwane przez prof. Krzysztofa Birkenmajera.
Kości wielorybów u wybrzeży Zatoki Arctowskiego – 43. wyprawa na Polską stację Antarktyczną im. H. Arctowskiego (fot. K. Wójcik)
Jej uzupełnieniem jest kolekcja okazów skalnych m.in. z dwóch ważnych, opisanych przez niego stanowisk – fragmentów zwęglonych, częściowo skrzemieniałych i miejscami spirytyzowanych pni i łodyg drzew z doliny Potoku Skamieniałego Lasu (świadectw, że Antarktyka Zachodnia była niegdyś porośnięta bujnymi lasami deszczowymi – w eocenie, około 50 mln lat temu) oraz egzotyków – otoczaków granitów, gnejsów, porfirów i innych skał obcych dla Szetlandów Południowych zebranych w Księżycowej Dolinie (są one dowodem dawnego zlodowacenia, które objęło Antarktykę około 26 mln lat temu, na długo zanim pojawiły się tam współczesne lodowce).
Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego. Widok z Upłazu na Zatokę Admiralicji; po drugiej stronie zatoki na wprost – Góra Wawel i Dzwon Zygmunta wyłaniający się spod czapy lodowej Kopuły Krakowa (fot. K. Wójcik)
Wystawę otworzył dyrektor Muzeum Badań Polarnych w Puławach dr Piotr Kondraciuk, a wydarzenie zaszczycili obecnością m. in. Dyrektor Departamentu Geologii Ministerstwa Klimatu i Środowiska Maciej Młynarczyk, Zastępca Dyrektora PIG-PIB ds. badań i rozwoju prof. dr hab. Stanisław Mikulski, Dyrektor Instytutu Oceanologii PAN prof. dr hab. Marcin Węsławski, Przewodnicząc Komitetu Badań Polarnych PAN prof. dr hab. Piotr Głowacki oraz Posłanka na Sejm RP Gabriela Masłowska. Na uroczystym otwarciu wystawy nie mogło zabraknąć innych polarników –współczesnych badaczy Antarktyki.
Pierwsi goście zwiedzający wystawę „Nazwy geograficzne profesora Krzysztofa Birkenemajera na Wyspie Króla Jerzego” (fot. Tomasz Nakonieczny, MBP Puławy)
Szczególnie cieszyliśmy się jednak z obecności współpracowników samego Krzyszofa Birkenmajera. Barwną opowieścią o trudach polarnych wypraw uraczył nas Krzysztof Görlich, który uczestniczył w wyprawie antarktycznej w latach 80-tych ubiegłego wieku.
Dr hab. Krzysztof Görlich prezentuje wspomnienia z wyprawy do Antarktyki z prof. Krzysztofem Birkenmajerem (fot. Tomasz Nakonieczny, MBP Puławy)
Krzysztof Ludwik Birkenmajer urodził się w Warszawie 6 października 1929 roku, ale po powstaniu warszawskim przeniósł się do Krakowa, z którym był związany aż do śmierci w 2019 roku. Po zdaniu matury w 1947 roku rozpoczął studia geologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, już po trzech latach uzyskując tytuł magistra. Przez kolejne cztery lata studiował geologię na Akademii Górniczo-Hutniczej, na której uzyskał dyplom inżyniera geologa. Jeszcze podczas studiów na UJ został pracownikiem naukowym – asystentem w Zakładzie Geologii. Od 1954 roku był zatrudniony w Instytucie (wówczas zakładzie) Geologicznym Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, a w 1957 roku obronił pracę doktorską na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Już w 1959 roku uzyskał habilitację, później profesurę nadzwyczajną (1967 r.) i tytuł profesora (1973 r.).
Krzysztof Birkenmajer jest autorem ponad 1000 prac naukowych i popularnonaukowych, z czego ponad 600 dotyczy geologii pienińskiego pasa skałkowego i obszarów polarnych. Opracował też i wydał kilkanaście map geologicznych. Był wieloletnim redaktorem czasopisma Studia Geologica Polonica. Uczestniczył w 23 wyprawach naukowych w regiony polarne – na Spitsbergen, Grenlandię i do Antarktyki właśnie, a wieloma z nich kierował. Szczególnym miejscem jego prac geologicznych były Szetlandy Południowe i Półwysep Antarktyczny. Na Wyspie Króla Jerzego odkrył ślady jednego z pierwszych zlodowaceń Antarktydy sprzed 26 mln lat.
Badając Zatokę Admiralicji oraz sąsiednią Zatokę Króla Jerzego, nazwał ponad 200 obiektów geograficznych. Przeglądając mapy w podręcznikach i atlasach na całym świecie można się z łatwością natknąć na polskobrzmiące nazwy jak Dzwon Zygmunta, Góra Wawel, czy Lodowiec Ekologii, które zostały nadane właśnie przez bohatera wystawy przygotowanej przez pracowników PIG-PIB.
Część delegacji z Państwowego Instytutu Geologicznego – PIB oraz Ministerstwa Klimatu i Środowiska na dziedzińcu Muzeum Badań Polarnych w Puławach. Od lewej: Paweł Urbański, Krystian Wójcik i Jerzy Nawrocki (autorzy wystawy), Maciej Młynarczyk (Dyrektor Departamentu Geologii w MKiŚ), Magdalena Pańczyk-Nawrocka, Karolina Synowska, Stanisław Mikulski (Zastępca Dyrektora PIG-PIB ds. badań i rozwoju). (fot. M. Sidorczuk)
Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy kontynuuje prace geologiczne na Szetlandach Południowych zapoczątkowane przez prof. Krzysztofa Birkenmajera i rozwijane później przez badaczy z Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk. Program badawczy opracowany przez prof. dr hab. Jerzego Nawrockiego był realizowany podczas wypraw w 2007, 2009, 2019 i 2022 roku. Materiał prezentowany na wystawie pochodzi z dwóch ostatnich wyjazdów, tj. 43. i 46. wyprawy na Polską Stację Antarktyczną im. Henryka Arctowskiego, w których z PIG-PIB uczestniczyli prof. dr hab. Jerzy Nawrocki, dr Krystian Wójcik, Agata Kozłowska-Roman, Ewelina Krzyżak i Rafał Małek.
Od lewej – Dyrektor Muzeum Badań Polarnych dr Piotr Kondratiuk, prof. dr hab. Jerzy Nawrocki oraz prof. dr hab. Piotr Głowacki (Przewodniczący Rady Muzeum Badań Polarnych oraz Komitetu Badań Polarnych przy Prezydium PAN) podczas otwarcia wystawy „Nazwy geograficzne profesora Krzysztofa Birkenmajera na Wyspie Króla Jerzego”. ( fot. Tomasz Nakonieczny, MBP Puławy)
Zdjęcia i materiał prezentowane na wystawie nie powstałyby, gdyby nie wszechstronna pomoc logistyczna osób z załogi Polskiej Stacji Antarktycznej im. Henryka Arctowskiego oraz pracowników Zakładu Biologii Antarktyki Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, w szczególności Roberta Bialika i Dariusza Puczko. Dziękujemy również za pomoc w kształtowaniu się ostatecznej formy wystawy Monice Cyrklewicz, Pawłowi Jaskóle, Jacentemu Nagajkowi, Tadeuszowi Sztyrakowi, Marcinowi Szuflickiemu i Grzegorzowi Widlickiemu.
Wystawa została sfinansowana z środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Tekst: Krystian Wójcik, Jerzy Nawrocki
