STRUKTURY GLACITEKTONICZNE W POLSCE

Redaktorzy naukowi: Andrzej BER, Zofia KRYSIAK

Zbiór artykułów zamieszczonych w niniejszym tomie Prac Państwowego Instytutu Geologicznego tylko w niewielkim stopniu odzwierciedla ogromny postęp, jaki nastąpił w ostatniej dekadzie w Polsce w badaniach nad strukturami glacitektonicznymi. Postęp ten zainicjowały dwa wydarzenia:

Opracowanie Mapy glacitektonicznej Polski 1:1 000 000 (2006), w którym uczestniczyło 26 autorów – pracowników Państwowego Instytutu Geologicznego, wyższych uczelni oraz Polskiej Akademii Nauk – pozwoliło na przeglądowe, oparte na tematycznej bazie danych, kartograficzne przedstawienie występowania powierzchniowych i kopalnych zaburzeń glacitektonicznych na obszarze całej Polski.
Dzięki realizacji Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 powstała część prezentowanych tu artykułów, a Mapa glacitektoniczna Polski 1:1 000 000 może być stale uzupełniana o nowe dane uzyskane w wyniku kartograficznych i wiertniczych prac terenowych. Jest to o tyle ważne, że występowanie zaburzeń glacitektonicznych w Polsce jest związane przede wszystkim z zasięgami młodszych zlodowaceń, a więc z zaburzonymi formami i osadami dość łatwo dostępnymi w czasie badań powierzchniowych.
Po raz pierwszy tom Prac PIG jest w całości poświęcony tematyce glacitektonicznej, a artykuły w nim zawarte zostały przygotowane przez zespół dziesięciu autorów z Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Wrocławskiego i Uniwersytetu Łódzkiego. Znaczna część artykułów jest pokłosiem „Terenowych warsztatów glacitektonicznych – Bełchatów’2005”, zorganizowanych przez Zakład Kartografii Geologicznej PIG–PIB.
Na zakończenie chciałbym podziękować Dyrekcji Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego za życzliwość i pomoc w przygotowaniu niniejszej edycji „glacitektonicznego” tomu Prac PIG.

Andrzej BER

STRUKTURY GLACITEKTONICZNE W OSADACH PLEJSTOCEŃSKICH KOPALNI WĘGLA BRUNATNEGO BEŁCHATÓW

Małgorzata BRUJ¹, Zofia KRYSIAK¹

¹ Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it., This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

str. 7–26

Abstrakt. W artykule przedstawiono wyniki badań drobnych struktur glacitektonicznych w osadach środkowego plejstocenu zachodniej części kopalni Bełchatów. Podstawową metodą badań była analiza mezostrukturalna. Większe nagromadzenia struktur glacitektonicznych są związane z obecnością stref dyslokacji w podłożu.
W profilu pionowym najwięcej struktur glacitektonicznych pojawia się pod gliną górną (zlodowacenie warty) i w stropie gliny dolnej (zlodowacenie odry/warty?). Zmiana stylu deformacji na niewielkich odległościach wynika z różnic w litologii osadów i zawartości wody porowej. Konsekwencją tego jest różna podatność na odkształcenia. Wyniki analizy mezostrukturalnej wykazały, że kierunek kompresji horyzontalnej (SH) zmieniał się diachronicznie: od N–S, NE–SW (na dole profilu) przez NW–SE do W–E (w stropie). Skręcenie pola kompresji o 90° zinterpretowano jako wynik nakładania się nacisków lądolodu zlodowacenia warty (lobu Widawki) i reakcja ram tektonicznych rowu Bełchatowa na ten nacisk.

Słowa kluczowe: drobne struktury glacitektoniczne, analiza mezostrukturalna, zlodowacenia środkowopolskie, kopalnia Bełchatów, centralna Polska.

pdf Pełny tekst (1.53 MB)

STRUKTURY GLACITEKTONICZNE A DYNAMIKA LĄDOLODU ZLODOWACENIA WISŁY NA ZACHODNIM SKŁONIE GARBU LUBAWSKIEGO

Dariusz GAŁĄZKA¹, Joanna RYCHEL¹, Zofia KRYSIAK¹

¹ Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it., This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it., This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

str. 27–34

Abstrakt. Garb Lubawski z kulminacją Wzgórz Dylewskich to obszar masowego występowania struktur glacitektonicznych, związanych z istnieniem w tym rejonie szeregu różnoskalowych stref międzylobowych ukształtowanych podczas stadiału głównego zlodowacenia wisły. Różna dynamika, charakter i czas transgresji lądolodu lobów wiślanego i mazurskiego w czasie ostatniego zlodowacenia znajdują odzwierciedlenie w następstwie struktur glacitektonicznych obserwowanych w odsłonięciach. Odkrywka w rejonie Rożentala umożliwia prześledzenie przebiegu procesów sedymentacyjnych i glacitektonicznych, które doprowadziły do powstania kilkudziesięciu bliźniaczo podobnych form szczelinowych znajdujących się na zachodnim skłonie Garbu Lubawskiego. Jądro omawianej formy w Rożentalu powstało podczas deglacjacji frontalnej pierwszego, maksymalnego nasunięcia lądolodu stadiału głównego zlodowacenia wisły, najprawdopodobniej jako stożek marginalny. Podczas kolejnej (lub kolejnych) oscylacji czoła lądolodu wzgórze to zostało przebudowane we wrzecionowatą formę szczelinową.

Słowa kluczowe: glacitektonika, sedymentologia, kenozoik, Garb Lubawski.

pdf Pełny tekst (1.26 MB)

CHARAKTERYSTYKA I GENEZA DEFORMACJI OSADÓW PLEJSTOCEŃSKICH W STREFIE BRZEŻNEJ PLATEAU KEMOWEGO CZUBATEJ GÓRY (KOPALNIA BEŁCHATÓW)

Jan GOŹDZIK¹, Zofia KRYSIAK²

¹ Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-568 Łódź; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
² Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

str. 35–48

Abstrakt. W artykule przedstawiono zespoły struktur deformacyjnych z południowo-zachodniej części plateau kemowego (zlodowacenie warty) odsłoniętych w kopalni Bełchatów. W obrębie formy kemowej utworzyły się pionowe diapiry zbudowane z gliny podścielającej kem. W części brzeżnej kemu powstał złożony system deformacji o wysokości ok. 20 m, wykazujący pewien porządek przestrzenny. W kierunku południowym, tj. w kierunku nachylenia stoku kemu, można wyróżnić zespół uskoków normalnych w osadach piaszczysto-żwirowych, wkraczający także w położony dalej, pochylony ku południowi diapir gliny, którego górna część uczestniczy w rozległym i złożonym zespole struktur fałdowych. Na podstawie analizy cech strukturalnych deformacji i rekonstrukcji kierunków nacisku, można sądzić, że powstały one w wyniku zaniku podparcia lodowego w strefie ice-contact slope.
Na opisanych zdeformowanych osadach zalegają niezgodnie utwory gliniaste, związane z wkroczeniem lądolodu zlodowacenia warty. Na granicy obydwu osadów powstały struktury o niewielkich rozmiarach, związane z naciskiem wkraczającego lądolodu.
Brak zaburzeń w podłożu kemu i jego otoczenia pozwala wykluczyć udział procesów tektonicznych w kształtowaniu omówionych struktur deformacyjnych.

Słowa kluczowe: deformacje ice-contact slope, glacitektonika, kem Czubatej Góry, kopalnia Bełchatów.

pdf Pełny tekst (1006 KB)

DEFORMACJE GLACITEKTONICZNE OSADÓW ZLODOWACENIA WISŁY I ICH ZNACZENIE DLA REKONSTRUKCJI PALEOGEOGRAFICZNEJ POŁUDNIOWEGO OBRZEŻENIA KOTLINY PŁOCKIEJ

Małgorzata ROMAN

Katedra Badań Czwartorzędu, Uniwersytet Łódzki, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

str. 49–62

Abstrakt. Struktury glacitektoniczne znane dotychczas z rejonu Kotliny Płockiej rejestrowano w osadach środkowo- i dolnoplejstoceńskich oraz neogeńskich, a ich powstanie wiązano z erozją lądolodów starszych od zlodowacenia wisły. W odsłonięciach w Kretkach i Zawadzie Nowej, znajdujących się w południowej krawędzi Kotliny Płockiej, stwierdzono deformacje glacitektoniczne związane z nasunięciem lądolodu stadiału głównego zlodowacenia wisły. Struktury glacitektoniczne nie mają odzwierciedlenia we współczesnej rzeźbie, natomiast ich występowanie jest ściśle powiązane z przebiegiem kopalnego skłonu wysoczyzny z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Zasięg wgłębny zaburzeń jest ograniczony i wynosi od 2 do 6 m. W Kretkach i Zawadzie Nowej przeprowadzono analizę strukturalną zaburzeń oraz badania litofacjalne osadów. Rozpoznane deformacje to zarówno proglacjalne struktury glacitektoniczne powstałe przed czołem lądolodu w wyniku kompresji, a wyrażone jako fałdy i nasunięcia, jak i subglacjalne deformacje glacitektoniczne, utworzone pod poruszającym się lądolodem, wykształcone jako struktury wleczeniowe i laminacja tektoniczna w subglacjalnej warstwie deformacyjnej. Dokonano rekonstrukcji kierunku lokalnego transportu glacitektonicznego, działającego w azymucie 334–352° i skierowanego z NNW ku SSE, a także określono ogólne cechy lobu płockiego, wskazując na małą miąższość, szybki ruch oraz ciepły reżim bazalny lądolodu.

Słowa kluczowe: glacitektonika, analiza strukturalna i litofacjalna, zlodowacenie wisły, Kotlina Płocka.

  pdf Pełny tekst (2.04 MB)

DEFORMACJE GLACITEKTONICZNE NA PRZEDPOLU SUDETÓW W OBRĘBIE BLOKOWYCH JEDNOSTEK TEKTONICZNYCH REJONU WĄDROŻA WIELKIEGO

Krzysztof URBAŃSKI

Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Dolnośląski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wrocław; e-mail: krzysztof.urbańThis email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

str. 63–74

Abstrakt. W profilowanych skarpach na autostradzie A4 w rejonie Wądroża Wielkiego obserwowano liczne deformacje glacitektoniczne nieopisywane dotychczas w literaturze geologicznej. W 80 miejscach, w których osady były silnie zróżnicowane litologicznie, występowały głównie deformacje nieciągłe: nasunięcia oraz łuski glacitektoniczne. W niektórych strefach nasunięć obserwowano piaski o niezdeformowanym warstwowaniu, w które zostały wciśnięte upłynnione utwory neogenu. Świadczy to o tym, że osady piaszczyste były miejscami zamarznięte. W monotonnie wykształconych osadach wodnolodowcowych, zastoiskowych i rzecznych występują natomiast głównie deformacje fałdowe wraz z towarzyszącymi im uskokami normalnymi.
Wyniki pomiarów mezostruktur glacitektonicznych wskazują jednoznacznie na kierunek transportu glacitektonicznego ku ESE. Był to kierunek nasuwania się lądolodu, na który miał wpływ przebieg morfotektonicznej granicy bloku Sudetów. Na przeszkodzie lądolodu znalazły się wydźwignięte tektonicznie bloki starszego podłoża. Pełniły one rolę masy oporowej. W osadach przylegających do podłoża podkenozoicznego w obrębie bloków tektonicznych utworzyły się mezostruktury glacitektoniczne świadczące o silnej kompresji horyzontalnej. Reakcja sztywnych bloków tektonicznych na naciskający lądolód powodowała powstanie także nacisków o tym samym kierunku (WNW–ESE), ale o przeciwnym zwrocie (ku WNW).
Na podstawie badań litopetrograficznych glin zwałowych ustalono, że wiek deformacji odpowiada fazie transgresywnej zlodowacenia odry. W czasie deglacjacji utworzył się górny, niezdeformowany poziom gliny zwałowej.

Słowa kluczowe: deformacje glacitektoniczne, autostrada A4, Nizina Śląska.

  pdf Pełny tekst (1.24 MB)

ANALIZA STRUKTURALNO-KINEMATYCZNA KOMPLEKSU DEFORMACJI GLACITEKTONICZNYCH W STREFIE ROWU KLECZEWA (ELEWACJA KONIŃSKA, WSCHODNIA WIELKOPOLSKA)

Wojciech WŁODARSKI

Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Maków Polnych 16, 61-686 Poznań; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

str. 75–100

Abstrakt. Przedmiotem artykułu jest analiza strukturalno-kinematyczna kompleksu deformacji glacitektonicznych, wyodrębniającego się jako osobne piętro strukturalne w strefie rowu Kleczewa (elewacja konińska). Analiza makrostrukturalna pozwoliła zdefiniować trzy podjednostki strukturalne A, B i C. Analiza strukturalno-kinematyczna mezostruktur wykazała znaczące różnice w rozwoju strukturalnym poszczególnych podjednostek. Podjednostkę strukturalną A reprezentują głównie fałdy i nasunięcia, rozwijające się w polu kompresji horyzontalnej przed czołem nasuwającego się lądolodu zlodowacenia odry. Deformacjom podlegały głównie osady starsze od zlodowacenia odry, tj. iły formacji poznańskiej miocenu górnego, węgle brunatne formacji poznańskiej miocenu środkowego a podrzędnie gliny T1 zlodowacenia południowopolskiego. Niewielki udział w deformacjach miały dolne partie serii glacifluwialnej z Jóźwina z fazy anaglacjalnej zlodowacenia odry. Podjednostka strukturalna B obejmuje wyższe partie serii glacifluwialnej z Jóźwina, które przykrywają, a miejscami rozcinają erozyjnie, struktury podjednostki A. Osady podjednostki B są pocięte uskokami normalnymi powstałymi w efekcie pionowych przemieszczeń podścielających je struktur podjednostki A. Podjednostka strukturalna C jest reprezentowana głównie przez struktury wskazujące na ścinanie proste w płaszczyźnie (sub)horyzontalnej w warunkach subglacjalnych. Obejmuje ona glinę T2 zlodowacenia odry oraz strefy kontaktu z podłożem. Pod względem mezostrukturalnym glina T2 reprezentuje melanż typu block in matrix. Podrzędną rolę w rozwoju strukturalnym podjednostki C odgrywała ekstensja horyzontalna w efekcie aktywizacji makrostruktur podłoża w trakcie rozpadu lądolodu zlodowacenia odry.

Słowa kluczowe: geologia strukturalna, glacitektonika, zlodowacenie odry, elewacja konińska.
pdf Pełny tekst (4.59 MB)

ZŁOŻONE UKŁADY SPĘKAŃ W KEMACH Z WYCIŚNIĘTYM JĄDREM NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH. IMPLIKACJE PALEOŚRODOWISKOWE

Wojciech WŁODARSKI¹, Marcin JASKULSKI²

¹ Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Maków Polnych 16, 61-686 Poznań; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
² Zakład Geomorfologii, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-136 Łódź

str. 101–118

Abstrakt. Podjęto próbę rekonstrukcji pól odkształceń/ paleonaprężeń, w jakich rozwijały się uskoki i spękania tnące osady glacifluwialne w dwóch wybranych kemach Polski środkowej. Do badań wybrano kemy w Chabierowie i Górze, reprezentujące tzw. kemy z wyciśniętym jądrem, powstałe w czasie zaniku lokalnego lobu lodowcowego zlodowacenia warty. Podstawą do rekonstrukcji pola odkształceń/paleonaprężeń były analizy geomorfologiczna oraz mezostrukturalna. Zdefiniowano przebieg dłuższych osi morfologicznych kemów oraz szeregu lineamentów topograficznych w ich obrębie. Określono wzajemne relacje między tymi formami a przebiegiem głównych elementów paleogeografii zlodowacenia warty oraz struktur podłoża podplejstoceńskiego. Analizę mezostrukturalną oparto na wynikach pomiarów 112 spękań, w tym 78 uskoków. Zaobserwowano obecność uskoków normalnych, wysokokątowych odwróconych oraz spękań układających się w systemy podwójnie sprzężonych struktur o symetrii rombowej. Płaszczyzny symetrii były podstawą do wyznaczenia przebiegu osi odkształceń/paleonaprężeń oraz ich charakteru. Architektura uskoków i spękań w kemie w Chabierowie odwzorowuje pole odkształceń jakie mogło rozwijać się w trakcie zaniku mas lodowych o wyraźnej pierwotnej anizotropii. Rozwój uskoków i spękań w kemie w Górze był synkinematyczny z rozwojem fałdu diapirowego w jądrze formy.

Słowa kluczowe: kemy, fałdy diapirowe, pole odkształceń, analiza uskoków i spękań, zlodowacenie warty, środkowa Polska.

  pdf Pełny tekst (1.28 MB)

STRUKTURY GLACITEKTONICZNE W STREFIE MAKSYMALNEGO ZASIĘGU ZLODOWACENIA WARTY W REJONIE HUTY RADORYSKIEJ (WYSOCZYZNA ŻELECHOWSKA)

Marcin ŻARSKI¹, Zofia KRYSIAK¹

¹ Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

str. 119–128

Abstrakt. Maksymalny zasięg lądolodu warty na Wysoczyźnie Żelechowskiej sięgał po dolinę dolnego Wieprza. Strefie maksymalnego zasięgu towarzyszą moreny czołowe i zaburzenia glacitektoniczne. Morena czołowa w Hucie Radoryskiej powstała w wyniku spiętrzenia i odkłucia piasków i żwirów wodnolodowcowych przez lądolód zlodowacenia warty. Sytuacja geomorfologiczna otoczenia odsłonięcia oraz wykonane pomiary mezostruktur glacitektonicznych pozwoliły wyróżnić trzy etapy ewolucji czoła lądolodu: fazę postoju, fazę nasunięcia i fazę recesji. Główny kierunek kompresji (z NE na SW) 20–50°, wyznaczony na podstawie mezostruktur, odpowiada kierunkowi nasuwania się lądolodu. Geometryczny układ i rozkład przestrzenny wszystkich mezostruktur dowodzi, że są to struktury drugiego rzędu względem wielkiego odkłucia cylindrycznego w którego obrębie się znajdują.
Uzyskane wyniki świadczą o dużej dynamice lądolodu zlodowacenia warty na badanym obszarze.

Słowa kluczowe: analiza mezostrukturalna, glacitektonika, zlodowacenie warty, plejstocen, Huta Radoryska

  pdf Pełny tekst (943 KB)