GOSPODARKA ZASOBAMI KOPALIN SKALNYCH W KARPATACH POLSKICH W WARUNKACH ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Barbara RADWANEK-BĄK

Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Karpacki, ul. Skrzatów 1, 30-560 Kraków

Abstrakt. Na obszarze polskiej części Karpat fliszowych, charakteryzującym się wybitnymi walorami przyrodniczymi, a zarazem posiadającym ograniczone, ale od dawna wykorzystywane zasoby kopalin skalnych (kamienie budowlane i drogowe, głównie piaskowce, kopaliny ilaste, kruszywa naturalne i diatomity), eksploatowane metodami odkrywkowymi, podjęto próbę kompleksowego przedstawienia problemów i uwarunkowań gospodarki kopalinami, wynikających z zasad zrównoważonego rozwoju. Przedstawiając schematy typowej budowy geologicznej złóż oraz aktualny stan ich rozpoznania i zagospodarowania, wskazano tendencje gospodarczego wykorzystania kopalin w przyszłości, w świetle uwarunkowań rynkowych i ograniczeń sozologicznych. Przeprowadzono szczegółową ocenę konfliktowości i wpływu działalności wydobywczo-przetwórczej na środowisko naturalne oraz analizę możliwości ich minimalizacji na wszystkich etapach gospodarowania złożem. Zasadniczym skutkiem powierzchniowej eksploatacji kopalin w Karpatach jest przekształcenie krajobrazu, poprzez odsłonięcie terenu i zmiany jego morfologii. Stwierdzone prawidłowości pozwoliły na budowę modeli pojęciowych przedstawiających w sposób syntetyczny typowe rodzaje presji, mierniki i wskaźniki środowiskowe pozwalające na ocenę jej skali, oraz sposoby minimalizacji. Zaproponowano modyfikację dotychczas ogólnie stosowanego schematu analiz geośrodowiskowych z postaci: presja→stan→reakcja, do postaci: presja→stan→wzorzec→reakcja. Pojęcie „wzorca” w odniesieniu do działalności górniczej wiąże się nie tylko z osiągnięciem pożądanych standardów środowiskowych, ale z realizacją koncepcji docelowego wykorzystania terenów poeksploatacyjnych. Koncepcja ta powinna być stworzona już na etapie projektu zagospodarowania złoża i wpisana w dokumenty planistyczne. Opracowano metodę kompleksowej, wielokryterialnej waloryzacji złóż kopalin i obszarów perspektywicznych dla potrzeb ochrony zasobów kopalin. Razem tworzą one spójny system oceny zasobów kopalin umożliwiający zastosowanie gradacji zakresu ich ochrony. Przyjęta procedura waloryzacji umożliwia porównanie ze sobą różnych kopalin skalnych przy zastosowaniu takich samych jednolitych kryteriów, które reprezentują trzy odrębne zakresy oceny: walory geologiczno-surowcowe (przyrodnicze), dokładność rozpoznania (informacji geologicznej) i uwarunkowania sozologiczno-planistyczne. Stosując przyjęty model waloryzacji na terenie Karpat wyodrębniono kilka złóż kwalifikujących się do najwyższej ochrony, co oznacza bezwzględny priorytet surowcowego wykorzystania terenu i kilkadziesiąt — kwalifikujących się do wysokiej ochrony, stanowiących rezerwy surowcowe w skali regionalnej. Wyodrębniono również grupę złóż, dla których przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji planistycznej dotyczącej zagospodarowania terenu, niezbędne jest ich szczegółowe rozpoznanie i ponowna waloryzacja. Obszary perspektywiczne uznano za obiekty powierzchniowe (w przeciwieństwie do złóż, które waloryzowano jako obiekty punktowe) i na wybranych przykładach przedstawiono wstępne zasady ich waloryzacji przestrzennej, przy zastosowaniu narzędzi GIS. Zastosowanie zróżnicowania zakresu ochrony złóż i zasobów perspektywicznych powinno przyczynić się do zwiększenia ich realnej ochrony i łatwiejszego uzyskania kompromisu w zakresie właściwego wykorzystania potencjału środowiska naturalnego i przestrzeni.

Słowa kluczowe: złoża kopalin skalnych, antropopresja, ochrona zasobów kopalin, waloryzacja złóż, zrównoważony rozwój, Karpaty.