Trias w Górach Świętokrzyskich

Nazwę okresu geologicznego trias (252 - 201 mln lat temu) wprowadził Friedrich August von Alberti w 1835 roku. Pochodzi ona od greckiego słowa tryas, czyli trójdzielny. W wykształceniu i genezie skał triasowych w Europie zaznacza się bowiem wyraźne zróżnicowanie na czerwone, lądowe osady powstałe we wczesnym i późnym triasie oraz szare, morskie, które powstały w triasie środkowym.

Układ kontynentów w środkowym triasie z przypuszczalną lokalizacją miejsca, w którym powstały skały obecnie odsłaniające się w Górach Świętokrzyskich
(według Scotese 2016 oraz Świło i in. 2016, zmodyfikowany)

PALEOGEOGRAFIA I KLIMAT

W triasie rozpoczął się długotrwały proces rozpadu superkontynentu Pangei, w wyniku którego powstały współczesne lądy. Na terenie Europy panował klimat ciepły, półsuchy i suchy z krótkimi okresami wzrostu wilgotności. We wczesnym triasie na terenie centralnej Europy istniał śródlądowy basen germański, który od południa był ograniczony masywem lądowym oddzielającym go od oceanu Tetyda. W basenie tym dominowała depozycja klastycznych osadów rzecznych i wydmowych. W środkowym triasie basen germański uzyskał połączenie z Tetydą i powstało płytkie morze z osadami węglanowymi w części południowej i centralnej oraz ewaporatami w strefie brzeżnej.

Ilustracja prezentująca wczesnotriasowy krajobraz: 1 - Przedstawiciele drapieżnych archozaurów z rzędu Rauisuchia, 2 - Wczesny lepidozauromorf, twórca tropów z rodzaju Rhynchosauroides, 3 - Archozaur zbliżony do przodków dinozaurów, sprawca tropów z rodzaju Prorotodactylus (według Olszyńska 2022, zmienione).

ŻYCIE W TRIASIE

Po wielkim wymieraniu, pod koniec permu, nastąpiło szybkie odrodzenie życia na Ziemi. Zróżnicowaniu uległy gady, wśród których rozwinęły się m.in. dinozaury, żółwie oraz morskie notozaury i ichtiozaury. Pojawiły się ssaki. Wśród morskich bezkręgowców dominowały liliowce (szkarłupnie), tworzące podwodne łąki. Liczne były też małże, ramienionogi i ślimaki. W obrębie głowonogów pojawiły się ceratyty. Był to okres dominacji roślin nagonasiennych: szpilkowych, sagowców i miłorzębowych, którym towarzyszyły widłaki, skrzypy i paprocie..

SKAŁY TRIASOWE W POLSCE

Skały triasowe powstałe na lądzie to głównie piaskowce, zlepieńce i mułowce o charakterystycznym czerwonym zabarwieniu. Natomiast w morzu powstawały wapienie z fauną oraz dolomity. Spotkać je można w Górach Świętokrzyskich, Śląsku Opolskim, Tatrach i Sudetach (tylko osady lądowe).

Najważniejsze odsłonięcia triasu w Górach Świętokrzyskich z zaznaczonym zasięgiem występowania skał triasowych (przy wyznaczaniu zasięgu nie uwzględniono pokrywy czwartorzędowej):: 1 - Pałęgi, 2- Gałęzice, 3 - Piekoszów, 4 - Ciosowa, 5 - Jaworznia, 6 - Tumlin, 7 - Wolica, 8 - Zachełmie, 9 - Sosnowica, 10 - Bliżyn, 11 - Baranów, 12 - Kopulak, 13 - Krynki, 14 - Wióry, 15 - Doły Biskupie, 16 - Stryczowice (według Szczepanika 2015, zmienione)

TRIAS W GÓRACH ŚWIĘTOKRZYSKICH

• We wczesnym triasie sedymentacja miała miejsce w dolinach rzek i rozległych równinach zalewowych. Tworzyły się wówczas piaskowce, mułowce i iłowce, podrzędnie zlepieńce pstrego piaskowca.
• Lokalnie tworzyły się wydmy, które obecnie noszą nazwę piaskowców tumlińskich. Piaskowce te były wydobywane w rejonie Tumlina i Ciosowej.
• W skałach dolnego triasu odnaleziono liczne tropy kręgowców, w tym jedne z najstarszych na świecie tropy dinozaurów.
• Na przełomie wczesnego i środkowego triasu na obszar świętokrzyski wkroczyło morze, którego pozostałością są wapienie i lokalnie występujące ewaporaty.
• W płytkim śródlądowym morzu triasowym (rampie węglanowej) żyły liliowce, ramienionogi, małże i ślimaki.
• W środkowym triasie ląd świętokrzyski otaczało morze, w którym powstały wapienie z licznymi skamieniałościami bezkręgowców: liliowców, ramienionogów, małży i ślimaków, określane mianem wapienia muszlowego. Lokalnie tworzyły się ewaporaty.
• W górnym triasie powróciła sedymentacja w środowiskach lądowych, gdzie osadzały się głównie iłowce i mułowce, podrzędnie piaskowce, określane jako kajper, miejscami zawierające kości gadów.

Schemat litostratygraficzny triasu Gór Świętokrzyskich (według Szulca 2000, Kulety i Zbroi 2006. Fijałkowskiej-Mader 2018, Jewuły i in. 2020)

WYKORZYSTANIE ŚWIĘTOKRZYSKICH SKAŁ TRIASOWYCH

Od średniowiecza wykorzystywano w architekturze czerwone piaskowce dolnego triasu - pstrego piaskowca, tzw. piaskowce tumlińskie, wąchockie i dolskie. Z wapieni i margli środkowego triasu – wapienia muszlowego głównie wypalano wapno.