Jura w regionie świętokrzyskim

Nazwa jura została wprowadzona do literatury naukowej przez Aleksandra von Humboldta, niemieckiego przyrodnika, który posłużył się nią w roku 1799 do opisu wapieni (Jura-Kalkstein) zlokalizowanych w Górach Jura, znajdujących się na granicy Szwajcarii i Francji. Natomiast w roku 1829 francuski geolog Alexandre Brongniart użył tej nazwy do wyodrębnienia okresu geologicznego (201 - 145 mln lat temu). Etymologia samej nazwy jura jest prawdopodobnie związana z językiem celtyckim i oznacza "zalesioną górę"

Układ kontynentów w później jurze z przypuszczalną lokalizacją miejsca, w którym powstały skały odsłaniające się w regionie świętokrzyskim.
(według Scotese 2016 oraz Świło i in. 2016, zmodyfikowany)

PALEOGEOGRAFIA I KLIMAT

W jurze Ameryka Północna oddzieliła się od Gondwany w wyniku powstania środkowej Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego stanowiących zaczątek Oceanu Atlantyckiego. Rozpadowi uległ kontynent Gondwany, co doprowadziło do znacznego powiększenia obszaru morskiego pomiędzy Afryką i Antarktydą. Na wschodzie Laurazji miały miejsce intensywne ruchy fałdowe i intruzje magmowe związane z łączeniem się płyt południowo– i północnochińskiej.
Klimat w jurze charakteryzował się wyższymi temperaturami w porównaniu ze współczesnym. We wczesnej jurze na obszarze Europy panował wilgotny klimat, a obszary lądowe były pokryte lasami. W trakcie trwania jury klimat ulegał stopniowemu ochłodzeniu i osuszeniu. W środkowej jurze miała miejsce rozległa transgresja morska.

Rekonstrukcja życia w morzu jurajskim: 1 - głowonóg z podgromady amonitów, 2 - głowonóg z rzędu belemnitów, 3 - szkarłupnia z gromady wężowideł, 4 - szkarłupnia z gromady liliowców.
(według Olszyńska 2016, zmodyfikowany)

ŻYCIE W JURZE

Okres jurajski nazywany jest okresem gadów. To właśnie one dominowały w tym czasie na Ziemi, na lądzie – dinozaury, a w morzach – plezjozaury, ichtiozaury. Pojawiły się także pierwsze ptaki, których przedstawicielem był archeopteryks.
Najbardziej rozpoznawalnymi jurajskimi zwierzętami morskimi były amonity należące, wraz z belemnitami, do gromady głowonogów. Z tego okresu pochodzą też liczne skamieniałości małży, ślimaków i ramienionogów.
Bogata i zróżnicowana flora jurajska obejmowała sagowce, paprocie nasienne, miłorzębowe, benetyty, cisowate oraz cypryśnikowate. Żyjące w morzu gąbki oraz koralowce budowały rafy i biohermy.

Drzewo rodowe dinozaurów (według Gierlińskiego i in. 2006)

SKAŁY JURASKIE W POLSCE

Skały jurajskie na terenie Polski odsłaniają się w kilku obszarach, najbardziej znane są wapienne formy ostańcowe z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Stanowią one kopalne, rafopodobne budowle utworzone przez gąbki i glony. Utwory juraskie występują także w Górach Świętokrzyskich, Beskidach, Pieninach i Tatrach.

Najważniejsze odsłonięcia jury w regionie świętokrzyskim z zaznaczonym zasięgiem występowania skał jurajskich (przy wyznaczaniu zasięgu nie uwzględniono pokrywy czwartorzędowej); 1 - Wolica, 2- Lipa-Szkucin, 3 - Żarnów, 4 - Owadów-Brzezinki, 5 - Mroczków, 6 - Zapniów, 7- Borkowice, 8 - Sołtyków, 9 - Niekłań Wielki, 10 - Szydłowiec, 11 - Broniów, 12 - Śmiłów, 13 - Wierzbica, 14 - Iłża, 15 - Błaziny, 16 - Starachowice, 17 - Adamów, 18 - Młynek, 19 - Kunów, 20 - Chmielów, 21- Szewna, 22- Gromadzice, 23 - Podole, 24 - Krzemionki, 25 - Bałtów, 26 - Skarbka Dolna, 27 - Drygulec, 28 - Lasocin, 29 - Ewelinów, 30 – Wielebnów, 31 - Snochowice, 32 - Marianów, 33 - Gnieździska, 34 - Bukowa, 35 - Małogoszcz, 36 - Głuchowiec, 37 - Milechowy, 38 - Czubatka, 39 - Grząby Bolmińskie, 40 - Brzegi-Żerniki, 41 - Grzywy Korzeckowskie, 42 - Tokarnia, 43 - Leśna Góra, 44 - Wolica-Siedlce, 45 - Sobków-Wierzbica, 46 - Gołuchów, 47 - Morawica, 48 - Wola Morawicka, 49 - Celiny, 50 - Skotniki Małe. (według Szczepanika 2016, zmienione)

JURA W REGIONIE ŚWIĘTOKRZYSKIM

• We wczesnej jurze sedymentacja zachodziła w zróżnicowanych środowiskach lądowych (rzecznych, bagiennych), deltowych, a okresowo przybrzeżnomorskich. Obszary lądowe porastała roślinność o charakterze tropikalnym, stanowiąca bazę pokarmową dla roślinożernych dinozaurów. W takich warunkach powstały piaskowce, mułowce i iłowce, zawierające gagat – dekoracyjną odmianę węgla brunatnego, a także węgiel kamienny, rudy żelaza, szczątki flory oraz tropy i koprolity dinozaurów.
• W środkowej jurze na istniejący obszar lądowy od północnego-zachodu, a później też od południa okresowo wkraczało morze, którego osady przekształciły się w iłowce, mułowce i piaskowce, gezy i wapienie margliste lub piaszczyste. Zawierają one skamieniałości m.in.: amonitów, belemnitów, ramienionogów oraz małży. Część utworów uzyskała charakterystyczną strukturę bulastą.
• W późnej jurze, w środowiskach otwartego szelfu morskiego o zróżnicowanej morfologii dna, osadziły się wapienie z licznymi szczątkami gąbek i strukturami cyjanobakterii, wapienie pelityczne i margliste z fauną amonitów, belemnitów, ramienionogów, małży i jeżowców. Z igieł gąbek pochodziła krzemionka, z której powstały konkrecje/buły krzemieni. Następnie morze uległo spłyceniu i powstały wapienie oolitowe i koralowcowe. Kolejne transgresje późnojurajskie dokumentują muszlowce ostrygowe oraz osady wapienno-marglisto-ilaste.

Uproszczony schemat litostratygraficzny jury obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (na podstawie Różyckiego 1955, Kutka 1968, Gutowskiego 1998, Pieńkowskiego 2004, Tabeli Stratygraficznej Polski 2008, Świdrowskiej i in. 2008, Matyji i Wierzbowskiego 2014, Kozłowskiej i in. 2016 Wierzbowskiego 2020 oraz Złonkiewicza i in. 2021)

WYKORZYSTANIE ŚWIĘTOKRZYSKICH SKAŁ JURAJSKICH

Dolnojurajskie piaskowce są wydobywane w licznych kamieniołomach w rejonie Żarnowa (piaskowce żarnowskie), Szydłowca (piaskowce szydłowieckie), a były też w dolinie rzeki Kamiennej (Wąchock, Starachowice, Kunów; tzw. piaskowce kunowskie). Stosowano je m.in. do wyrobu kół młyńskich, żaren, osełek, płyt kamiennych, okładzin pieców hutniczych czy rzeźb. Górnojurajskie skały węglanowe są eksploatowane w licznych kamieniołomach zarówno w północnej (Owadów-Brzezinki, Ożarów), jak i południowej części regionu (Bukowa, Małogoszcz, Gołuchów, Wolica-Siedlce, Wierzbica-Sobków, Lipa, Morawica, Wola Morawicka, Celiny). Są wykorzystywane do produkcji cementu (Ożarów, Małogoszcz, Bukowa) oraz jako kruszywo w drogownictwie i budownictwie, kamień przemysłowy dla hutnictwa, cukrownictwa i produkcji nawozów. Kopalnia w Morawicy jest jedyną, która oferuje bloczny kamień dekoracyjny – marmur Morawica.
Na szczególną uwagę zasługuje górnojurajski krzemień pasiasty, który od IV do połowy II tysiąclecia p.n.e. stanowił niezwykle cenny surowiec, eksploatowany systemem podziemnym w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Obecnie jest on używany głównie w jubilerstwie, jako kamień ozdobny. Innym kamieniem wykorzystywanym w tym celu był czarny gagat, modny po powstaniu styczniowym (1863 r.).
Wspomnieć należy o rudach żelaza (głównie limonicie), które były wydobywane z utworów dolnej jury w dolinie rzeki Kamiennej i dorzeczu Czarnej Koneckiej. Przyczyniły się one do powstania w XIX wieku Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.