Kreda, paleogen i neogen w regionie świętokrzyskim

KREDA

W 1822 roku belgijski geolog Jean d'Omalius d'Halloy wydzielił kredę (145 - 66 mln lat temu) jako odrębny okres, opierając się na analizie warstw w Basenie Paryskim. Termin "kreda" wywodzi się od łacińskiego słowa "creta", co oznacza kredę - materiał służący do rysowania.

 Układ kontynentów w później kredzie z lokalizacją miejsca, w którym powstały skały obecnie odsłaniające się w regionie świętokrzyskim (według Scotese, 2016 oraz Świło i in. 2016, zmodyfikowany).

PALEOGEOGRAFIA KREDY

W okresie tym na Ziemi zachodziły znaczące zmiany paleogeograficzne, związane z rozpadem superkontynentu Pangei. Otworzenie się południowej części Oceanu Atlantyckiego (Protoatlantyk) spowodowało odsunięcie Ameryki Południowej od Afryki. Odłączyły się także od niej inne kontynenty: Australia, Antarktyda i Dekan, na którym, w wyniku wzmożonej działalności wulkanicznej powstawały ogromne pokrywy lawowe – tzw. trapy dekańskie. Kreda zakończyła się globalną katastrofą, związaną z upadkiem na Ziemię planetoidy i powstaniem, na terenie dzisiejszego Jukatanu, krateru Chicxulub.

 

KLIMAT KREDY

Przez większą część kredy panował klimat ciepły, wilgotny. Utrzymywał się także wysoki poziom oceanu światowego, spowodowany brakiem lądolodów. Znaczną część Ziemi pokrywały płytkie morza szelfowe, sprzyjające rozwojowi ekosystemów rafowych w strefie zwrotnikowej. Dopiero pod koniec kredy odnotowano wyraźne ochłodzenie w rejonach polarnych.

Dno kredowego morza sprzed 90 mln lat 1 - głowonóg z podgromady amonitowatych, 2 - skorupiak z rodzaju Callichirus, 3 - zwierzę należące do płazińców, 4 - małż z rodzaju Inoceramus, 5 - małż z rodzaju Lima
(według Felcyn 2015, zmodyfikowany)

 

 ŚWIAT ROŚLINNY I ZWIERZĘCY KREDY

W okresie tym na lądach dominowały dinozaury. We wczesnej kredzie pojawiły się pierwsze rośliny okrytonasienne. W morzach, poza gadami –plezjozaurami, żyły koralowce, głowonogi (amonity, belemnity), szkarłupnie, skorupiaki, małże, w tym charakterystyczne rodzaje –inoceramyi rudysty. Budowały one duże unikalne struktury wapienne –biostromy – będące odpowiednikiem raf koralowych. Powszechny był nanoplankton, który w późnej kredzie miał znaczenie skałotwórcze, przyczyniając się do powstania skał (kredy piszącej). Z końcem kredy miało miejsce jedno z największych wymierań w historii Ziemi. Dotknęło ono dinozaury, a w morzach m.in. amonity i małże rudysty.

 

SKAŁY KREDOWE W POLSCE

W Polsce utwory kredy występują na powierzchni w Sudetach, na Opolszczyźnie, Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, w niecce miechowskiej, mezozoicznym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, na Lubelszczyźnie, w Karpatach fliszowych, Pieninach i Tatrach.

 

KREDA W REGIONIE ŚWIĘTOKRZYSKIM

• Warstwy wapieni, opok i margli odsłaniające się w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich stanowią cenny zapis kopalny dawnego morza, które w górnej kredzie zajmowało obszar niemal całej Polski. Wyjątkowym stanowiskiem paleontologicznym jest Annopol nad Wisłą, gdzie znajdowała się podziemna kopalnia fosforytów. Piaskowce i opoki, widoczne w ścianach chodników, zawierają unikatowe skamieniałości m.in. ryb (rekinów i płaszczek) i dużych gadów morskich – ichtiozaurów i plezjozaurów.
• Wapienie, margle i opoki kredy górnej, występujące na obrzeżach Gór Świętokrzyskich i w niecce miechowskiej, są bogate w skamieniałe szczątki bezkręgowców morskich, głównie małży, amonitów, belemnitów i jeżowców.

Uproszczony schemat litostratygraficzny kredy obrzeżenia Gór Świętokrzyskich
(według Tabeli Stratygraficznej Polski, 2008 i Skompskiego 2012)

 

WYKORZYSTANIE ŚWIETOKRZYSKICH SKAŁ KREDOWYCH

Opoki kredowe były powszechnie wykorzystywane w lokalnym budownictwie. Na szczególną uwagę zasługuje piaskowiec wapnisty z okolic Janikowa, stosowany jako materiał architektoniczny i rzeźbiarski już od XVII wieku. Surowcem dla przemysłu chemicznego (produkcja nawozów) były fosforyty wydobywane w rejonie Annopola.

 

PALEOGEN

Nazwa okresu geologicznego (66 - 23 mln lat temu) paleogen pochodzi od greckich słów „palaios” – stary i „genos” – ród. Do 2004 roku paleogen, wraz z młodszym neogenem stanowił jeden okres – trzeciorzęd.

PALEOGEN W REGIONIE ŚWIETOKRZYSKIM

a granicy kredy i paleogenu miała miejsce faza laramijska orogenezy alpejskiej, która spowodowała wydźwignięcie obszaru Gór Świętokrzyskich. W paleogenie, w warunkach klimatu ciepłego i wilgotnego, powstały ląd ulegał procesom erozji i wietrzenia. W obrębie paleozoicznych i mezozoicznych skał węglanowych intensywnie rozwijał się kras, zarówno powierzchniowy, jak i podziemny. Osadami, jakie się wówczas tworzyły były żwiry, piaski i gliny, wypełniające głównie leje i pustki krasowe.

 

NEOGEN

Nazwa okresu geologicznego (23 - 2,6 mln lat temu) neogen pochodzi od greckich słów „neos” – nowy i „genos” – ród.

Układ kontynentów w miocenie z lokalizacją miejsca, w którym powstały skały odsłaniające się w regionie świętokrzyskim (według Scotese, 2016 oraz Świło i in. 2016, zmodyfikowany).

 

PALEOGEOGRAFIA NEOGENU

W neogenie układ lądów zbliżony był już do dzisiejszego. Na okres ten przypada późnoalpejski etap orogenezy alpejskiej, który w Europie i Azji doprowadził do wydźwignięcia łańcucha alpejsko-himalajskiego. W wyniku kolizji płyty apulijskiej i europejskiej wypiętrzeniu uległy Karpaty. Na ich przedpolu, na terenie obecnej Polski i Ukrainy, powstało zapadlisko, które w miocenie zalało morze. Jego północna linia brzegowa jest jeszcze czytelna w zapisie skalnym południowego obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich.

KLIMAT NEOGENU

W okresie neogenu, klimat charakteryzował się relatywnie ciepłymi warunkami, podobnymi do współczesnego środziemnomorskiego. Pod koniec okresu nastąpiło wyraźne ochłodzenie, stanowiące zapowiedź epoki lodowcowej w nadchodzącym plejstocenie.

 

Dno mioceńskiego morza w zapadlisku pzedkarpackim 1 - Ssak z infrarzędu waleni, 2 - Ryba chrzęstnoskieltowa z rzędu żarłaczokształtnych, 3 - Ryba chrzęstnoskieltowa z rzędu orleniokształtnych, 4 - Szkarłupnia z gromady jeżowców, 5 - muszla ślimaka z rodzaju Turritella, 6 - ślimak z rodzaju Clavatula, 7 - ślimak z rodzaju - Cerithium 8 - krasnorost z rodzału Lithothamnium, 9 - małż z rodzaju Pecten, 10 - małż z rodzaju Venus.
(według Felcyn 2021, zmodyfikowany)

ŚWIAT ROŚLINNY I ZWIERZĘCY NEOGENU

W neogenie, świat zwierzęcy i roślinny nie różnił się znacząco od współczesnego. Miała miejsce ekspansja traw i ziół na lądach. Nastąpił szybki rozwój ptaków śpiewających, a wśród dużych lądowych ssaków - parzystokopytnych i nieparzystokopytnych (koniowate) oraz słoniowatych. Znaczna część dużych ssaków roślinożernych wyginęła w plejstocenie. Równolegle postępowała ewolucja naczelnych.

SKAŁY NEOGEŃSKIE W POLSCE

Na obszarze dzisiejszych ziem polskich, poza obszarem Karpat i zapadliska przedkarpackiego w miocenie, zachodziła sedymentacja lądowa–jeziorna i bagienna. W wyniku tych procesów osadzały się piaski, mułki, iły, żwiry oraz węgiel brunatny. W neogenie formowały się także Karpaty Zewnętrzne z pofałdowanych osadów fliszowych (głównie piaskowców, mułowców i iłowców), powstałych w morzu Paratetydy na południu Europy. W zbiorniku morskim wypełniającym zapadlisko przedkarpackie powstawały złoża soli kamiennej oraz gipsów. Na obszarze rozciągającym się od Góry Świętej Anny do granicy z Niemcami i Czechami, zlokalizowanych jest około 200 miejsc gdzie występują bazalty świadczące o aktywności wulkanicznej. Bazalty obecne są również Beskidach.

 

NEOGEN W GÓRACH ŚWIĘTOKRZYSKICH I PONIDZIU

• Na początku neogenu, w miocenie (15 mln lat temu), morze wkroczyło na obszar dzisiejszych Gór Świętokrzyskich od południa, pozostawiając wapienie detrytyczne, iły, gipsy i sole.
• W okolicach miejscowości Bogucice zlokalizowane jest odsłonięcie gipsów szklicowych, w postaci pionowych, palisadowo zrośniętych kryształów (zwanych jaskółczymi ogonami) o wys. do 3,5 m. Najprawdopodobniej są to największe kryształy w Polsce.
• Jedną z interesujących pamiątek mioceńskiego morza są tzw. "iły korytnickie" zawierające liczne skamieniałości bezkręgowców morskich, gł. ślimaków i małży, odsłaniające się w miejscowości Korytnica (k. Sobkowa), znanej również jako "perła polskiego miocenu".
• Wapienie litotamniowe popularnie nazywane "pińczakiem", eksploatowane w Pińczowie i jego okolicy, zbudowane są ze zwapniałych plech glona Lithothamnium.
• W mioceńskich wapieniach z Pińczowa odkryto unikalne szczątki wielorybów - waleni, którym nadano nazwę gatunkową Pinocetus polonius.

 

WYKORZYSTANIE SKAŁ NEOGEŃSKICH PONIDZIA

Wapienie pińczowskie były wydobywane na Ponidziu od wczesnego średniowiecza. Ze względu na łatwość obróbki stosowano je w budownictwie, były również cenionym kamieniem rzeźbiarskim. Iły krakowieckie wykorzystywano w przemyśle ceramicznym. Na Ponidziu eksploatowane są także złoża mioceńskich gipsów, stanowiące ważny surowiec w przemyśle budowlanym i chemicznym

 

Najważniejsze odsłonięcia kredy i neogenu w regionie świętokrzyskim  z zaznaczonym zasięgiem występowania skał kredowych i neogeńskich (przy wyznaczaniu zasięgu nie uwzględniono pokrywy czwartorzędowej); 1 - Boża Wola, 2 - Fajna Ryba, 3 - Bolmin, 4 - Karsy, 5 - Janików, 6 - Dziurków, 7 - Raj, 8 - Solec nad Wisłą, 9 - Ciszyca Górna, 10 - Dorotka, 11 - Słupia Nadbrzeżna, 12 - Nowe, 13 - Biedrzychów, 14 - Dębno, 15 - Annopol, 16 - Piotrowice, 17 - Wola Chroberska, 18 - Gaj, 19 - Klimontówek, 20 - Skotniki - Zajęcza Góra, 21 - Korytnica, 22 - Suliszów, 23 - Suchowola, 24 - Drugnia, 25 - Szydłów, 26 - Staszów, 27 - Podmaleniec, 28 - Smerdyna, 29 - Skowronno, 30 - Kopernia, 31 - Pińczów, 32 - Gartatowice, 33 - Szarbków-Borków, 34 - Lipna Góra, 35 - Szaniec, 36 - Śladków Mały, 37 - Suskrajowice, 38 - Młyny, 39 - Bogucice, 40 - Gacki, 41 - Wola Zagojska, 42- Marzęcin, 43 - Łatanice, 44 - Siesławawice – Karabosy, 45 - Łagiewniki, 46 - Bronina, 47 - Skorocice, 48 - Chotel Czerwony, 49 - Przęślin, 50 - Sielec Rządowy – Żydowiec, 51 - Gorysławice, 52 - Góry Wschodnie, 53 - Wiślica, 54 - Górki, 55 - Kików, 56 - Szczotkowice, 57 - Małoszowa, 58 - Dąbrówka Czostkowska.
(według Szczepanika 2016, zmienione)