Trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich zbudowany jest ze skał osadowych, w obrębie których obecne są, w formie żył skały magmowe. Reprezentowane są one przez diabazy, zwane też paleobazaltami, i lamprofiry.
Wodospad utworzony na wychodni diabazów w Zalesiu
(fot. S. Salwa).
DIABAZY
Są to magmowe, zasadowe skały wulkaniczne o składzie bazaltu, od którego różnią się większym ziarnem, o barwie czarnej lub ciemnoszarej.
Występują zarówno w części północnej (region łysogórski) jak i południowej (region kielecki) trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. W części północnej tworzą dwie żyły powstałe w trakcie orogenezy waryscyjskiej. Intruzja, znana jako Święta Katarzyna-Psary, ma długość przekraczającą 5 km i miąższość dochodzącą maksymalnie do 50 m. Południowy kraniec tej intruzji znajduje się już na północnych zboczach Łysicy. Budujący ją diabaz jest silnie zmieniony hydrotermalnie. Druga z intruzji jest mniejsza i występuje pomiędzy Milejowicami i Janowicami na północ od Pasma Jeleniowskiego. Skały te nie odsłaniają się na powierzchni.
Diabazy z południowej części trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich tworzą liczne, najczęściej niewielkie intruzje, powstałe podczas orogenezy kaledońskiej. Najbardziej znanym miejscem ich występowania jest obszar synkliny bardziańskiej. Intruzje mają tu charakter żył pokładowych, zgodnych z uławiceniem (sille) jak również przecinają niezgodnie skały wieku od kambryjskiego po syluski włącznie. Odsłaniają się one w kilku miejscach, m.in. Bardo-Prągowiec, Zalesie oraz Widełki. Wietrzejąc diabazy mogą przyjmować charakterystyczne, kuliste formy. Jednocześnie zmienia się ich kolor z ciemnoszarego na brunatny.
Profil geologiczny wierceń Prągowiec 1 i Prągowiec 1a:
1 - sylur (dolny ludlow) – iłowce, margle i mułowce; 2 - dolny dewon (dolny ems) – piaskowce, mułowce i iłowce; 3 - czwartorzęd – gleby, lessy; mułki i iły; 4 - diabazy drobno– i gruboziarniste (starsza generacja); 5 - diabazy odmiany mikrolitowej (młodsza generacja); 6 - wietrzenie kuliste diabazów; 7 - uskok; 8 - wiercenia.
LAMPROFIRY
Są to skały magmowe, obojętne i zasadowe skały żyłowe o charakterystycznym połysku i ciemnej barwie.
Występują wyłącznie na obszarze południowej części trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. Podobnie jak diabazy tworzą dwie generacje wiekowe: starszą, związaną z orogenezą kaledońska oraz młodszą, związaną z orogenezą waryscyjską. Rozmiary żył lamprofirowych są mniejsze niż intruzje diabazów. Najbardziej znane miejsca ich występowania to okolice Smykowa-Sierakowa, Podkranowa koło Daleszyc oraz okolice Iwanisk, ale szanse na zobaczenie tych skał mamy tylko na hałdach szybiku badawczego na górze Salkowej koło Podkranowa.
Przekrój geologiczny przez (A–B) przez dajkę lamprofiru w Podkranowie:
1 - dajka lamprofiru i jej apofizy; 2 - wiercenie; Єd - kambr dolny; P. – plejstocen.
(według Rubinowskiego, 1962)
TUFITY
Innymi skałami, dokumentującymi erupcje wulkaniczne związane z orogenezami: kaledońską i waryscyjską, są tufity – skały powstałe z popiołów wulkanicznych, które opadły na dno zbiorników wodnych. Same wulkany nie znajdowały się na terenie dzisiejszych Gór Świętokrzyskich, ale były od nich oddalone o setki a nawet tysiące kilometrów. Tufity występują powszechnie wśród skał paleozoicznych: od ordowickich po karbońskie. W profilach odsłonięć widoczne są one jako warstwy o zabarwieniu od białego przez żółte po zielone. Najczęściej ich miąższość nie przekracza kilku centymetrów, choć zdarzają się i ławice kilkudziesięciocentymetrowej grubości
Najważniejsze odsłonięcia skał magmowych w Górach Świętokrzyskich z zaznaczonym zasięgiem występowania magmowych (przy wyznaczaniu zasięgu nie uwzględniono pokrywy czwartorzędowej):
1 - Salkowa Góra, 2 - Sieraków, 3 - Widełki, 4 - Prągowiec, 5 - Zalesie
(według Szczepanika 2015, zmienione)
O geologii regionu świętokrzyskiego i nie tylko
Wirtualna wycieczka do Zachełmia
Projekty unijne