Dinozaury na Mazowszu. Odkrycie unikatowych w skali światowej skamieniałości

Doskonale zachowane ślady dinozaurów – tropy oraz kości – odkryto na Mazowszu w kopalni odkrywkowej surowców ilastych w Borkowicach koło miasta Przysucha. To najlepiej zachowane tropy z opisanych dotychczas w Polsce. Znaleziska tropów wskazują na złożony zespół faunistyczny dinozaurów zamieszkujący ten obszar około 200 milionów lat temu. Największe dotychczas zarejestrowane w Borkowicach ślady dinozaurów drapieżnych osiągają prawie 40 cm długości. Borkowice to prawdziwy skamieniały skarbiec, stanowisko pod każdym względem wyjątkowe, a dla naukowców to wyjątkowa okazja na lepsze poznanie wczesnej ewolucji dinozaurów.

Do niedawna wydawało się, że w Polsce nie ma większych szans na spektakularne odkrycia nowych stanowisk paleontologicznych z pozostałościami po jurajskich dinozaurach. Odkrycia z tego roku zmieniły to przekonanie. Latem 2021 r. geolog z Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB) prof. dr hab. Grzegorz Pieńkowski oraz dr Grzegorz Niedźwiedzki z Uniwersytetu w Uppsali (Szwecja) odkryli na płytach dolnojurajskich piaskowców w kamieniołomie w Borkowicach (towarzyszących eksploatowanym surowcom ilastym) liczne perfekcyjnie zachowane tropy dinozaurów drapieżnych i roślinożernych. Jakością zachowania dorównują one najlepszym znanym odkryciom z Grenlandii, Ameryki Północnej, Afryki Południowej czy Chin.

Ściana wyrobiska kopalni w Borkowicach. Warstwa z tropami dinozaurów występuje w spągu wyrobiska

Ściana wyrobiska kopalni w Borkowicach. Warstwa z tropami dinozaurów występuje w spągu wyrobiska

Znaczna część wydobytych okazów ukazuje (widoczne szczególnie na skanach 3D) trójwymiarowe naturalne odlewy stóp dinozaurów, na których utrwalone są z niezwykłymi detalami cechy anatomiczne oraz odciski łuskowatej skóry ich twórców.

Tropy trójpalczastych dinozaurów drapieżnych

Tropy trójpalczastych dinozaurów drapieżnych

„Aby taki stan zachowania był możliwy, musiała nastąpić w krótkim czasie bardzo szczególna sekwencja wydarzeń: ustąpienie z tego obszaru wód laguny, odsłonięcie ilastego dna, wejście dinozaurów na wciąż plastyczny (ale niezbyt grząski) grunt, wyschnięcie podłoża i utrwalenie tropów (na co dowodem są szczeliny z wysychania przecinające niektóre tropy), ponowne szybkie zalanie obszaru i równie szybkie przykrycie powierzchni przez sedymentację ławicy piasku nasuwającej się bariery – przez co ślady zostały utrwalone jako naturalne odlewy”

- twierdzi prof. dr hab. Grzegorz Pieńkowski z PIG-PIB.

W Borkowicach odkryto nie tylko tropy dinozaurów. Prawdziwie zaskakujące było odkrycie w tym stanowisku także ich kości zachowanych w formie pustek czy odlewów w piaskowcach, położonych ponad warstwą z tropami. Są to wyjątkowo cenne okazy i stanowią istotne dopełnienie wiedzy o różnorodności borkowickiego świata dinozaurów. Wśród fragmentów kości zostały znalezione również szczątki innych zwierząt lądowych oraz szczątki ryb.

Według odkrywców fauna dinozaurów z Borkowic należy do jednej z najbogatszych odnotowanych w osadach dolnojurajskich na świecie.

Jak podkreśla dr Grzegorz Niedźwiedzki:

„W śladach pozostawionych przez dinozaury można odczytać ich zachowanie i zwyczaje. I tak w Borkowicach mamy ślady pozostawione przez dinozaury biegnące, płynące, odpoczywające i siedzące na błotnistym osadzie oraz wiele enigmatycznych biogenicznych struktur, zapewne związanych z różnorodnymi aktywnościami życiowymi bytujących tam dinozaurów (np. ślady żerowania czy grzebania w osadzie). Znaleziska tropów wskazują na wyjątkowo złożony zespół faunistyczny zamieszkujący ten obszar”.

Dotychczas udało się w Borkowicach zabezpieczyć kilkaset tropów dinozaurów, reprezentujących co najmniej siedem różnych gatunków tych zwierząt, a perspektywy poszukiwawcze są daleko bardziej obiecujące. Liczba cennych obiektów, które przed dokonaniem odkrycia znalazły się w hałdach jest nieporównanie większa. Do ich wydobycia (waga bloków wynosi średnio kilkaset kilogramów, niektóre są kilkutonowe) konieczny będzie ciężki sprzęt i znaczne środki finansowe.

Stanowisko jest obecnie obszarem badań geologicznych, sedymentologicznych i paleontologicznych. Trwają także procedury administracyjne mające na celu ustanowienie stanowiska dokumentacyjnego i objęcie go ochroną. Koordynatorem obecnie prowadzonych i planowanych prac jest Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, a uczestniczą w nich także naukowcy i specjaliści od skanowania 3D z Polski i Szwecji.

Tropy trójpalczastych dinozaurów drapieżnych

Tropy trójpalczastych dinozaurów drapieżnych

Dla ochrony i dalszych działań zabezpieczających odkrycia kluczowy jest udział lokalnych samorządów (powiatowego i gminnego), Lasów Państwowych oraz użytkownika złoża (WIS-GROUP Sp. Z o.o., Opoczno). Należy pilnie zaplanować i wprowadzić do planu ruchu górniczego systematyczne wydobywanie ławicy przykrywającej bezpośrednio złoże i odkładanie bloków w sposób uporządkowany, a w przyszłości przystąpić do systematycznego wydobywania bloków z tropami oraz kośćmi dinozaurów z hałd.

Należy podkreślić, że te nieliczne znalezione powierzchnie z tropami reprezentują najwyższe walory nie tylko naukowe, ale także wystawienniczo-muzealne. Ze względu na bezcenne znaleziska paleontologiczne, wspomniana odkrywka powinna zostać wyłączona z projektu rekultywacji w kierunku rolniczym i leśnym i tymczasowo zabezpieczona. W przyszłości powinno powstać tu geostanowisko / rezerwat geologiczny oraz muzeum / centrum edukacyjne prezentujące odkryte tropy, kości oraz środowisko, w jakim żyły dinozaury.

Prace w lipcu, wrześniu i październiku 2021 r. były prowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy na zlecenie Głównego Geologa Kraju i zostały sfinansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wspomagane przez grant naukowy Swedish Research Council (2017-05248).