Piętno epoki lodowcowej w krajobrazie Pomorza Zachodniego

oz-miniObecnie rzeźba Pomorza Zachodniego kształtowana jest przez rzeki, fale morskie i wiatr, ale nie zdołały one zatrzeć śladów, jakie pozostawiły tu po sobie lądolody skandynawskie. Z niepozornych pagórków można dziś odczytać historię ostatniego miliona lat.

 

Lądolody skandynawskie kilkakrotnie wkraczały na teren Pomorza Zachodniego. Zostawiły tu grube warstwy glin i osadów piaszczystych. Z ich układu można wyczytać, dokąd dotarł lodowiec, gdzie się zatrzymywał, gdzie popękał i gdzie zostawił góry martwego lodu.

 

geomorf pom-min 

Mapa geomorfologiczna ukazująca współczesną rzeźbę Pomorza Zachodniego

 

Północną granicę Pomorza Zachodniego wytycza linia brzegowa Zatoki Pomorskiej. W zachodniej części wybrzeża, na obszarze wysp Uznam i Wolin rozwinęły się mierzeje, które oddzielają Zalew Szczeciński od Zatoki Pomorskiej. Na obu wyspach znajdują się pasma spiętrzonych moren czołowych (na Uznamie pasmo to znajduje się po stronie niemieckiej). Na Wolinie morena od strony Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego jest podcięta stromymi klifami. Znajduje się tu Wzgórze Gosań, najwyższe wzniesienie na polskim wybrzeżu, o wysokości 95 m n.p.m., z którego rozciąga się widok na Zatokę Pomorską i brzegi wyspy Uznam. Obszar wolińskich moren czołowych znajduje się na terenie Wolińskiego Parku Narodowego. Najwyższym punktem jest Góra Grzywacz o wysokości 116 m n.p.m.

 

Dalej na wschód na obszarze Wybrzeża Trzebiatowskiego brzeg jest płaski i piaszczysty. Występują tu dwa jeziora przybrzeżne: Liwia Łuża koło Niechorza i Resko Przymorskie niedaleko Mrzeżyna.

 

 

 

Od Dziwnówka do Niechorza ciągnie się brzeg klifowy, gdzie fale podcinają wysoczyznę morenową zbudowaną z glin zwałowych. Na tym odcinku, w Trzęsaczu znajdują się ruiny kościoła z XV w., który początkowo znajdował się około 2 km od morza. Obecnie zachował się jedynie południowy fragment ściany kościoła, który znajduje się nad urwiskiem. Na wschód od Niechorza, aż do okolic Mrzeżyna ciągnie się pas wydm nadmorskich porośniętych borem sosnowym. Wschodnia część wybrzeża Pomorza Zachodniego, nazywana Wybrzeżem Słowińskim, charakteryzuje się występowaniem jezior przymorskich (Jamno, Bukowo, Kopań, Wicko), oddzielonych od morza mierzejami o szerokości 200–300 m. Mierzejom tym towarzyszą wąskie plaże.

 

 

 

Na południe i południowy-wschód od wybrzeży Zalewu Szczecińskiego po obu stronach doliny Odry znajdują się obszary Równiny Wkrzańskiej i Równiny Goleniowskiej. Oba tereny zbudowane są z serii piaszczystych, na których występują pagórki i wały wydmowe, których wysokość dochodzi do 40 m n.p.m. Znaczną część obszaru pokrywają puszcze: Wkrzańska i Goleniowska.

 

Na południe od strefy wybrzeża ciągnie się pas wysoczyzny morenowej ograniczony od zachodu doliną Odry i Zalewem Szczecińskim, a od południa ciągiem moren czołowych fazy pomorskiej. Środkową część wysoczyzny przecina Pradolina Pomorska o przebiegu SW-NE.  Na obszarze Równiny Gryfickiej obszar wysoczyzny urozmaicają pagórki kemów i wały ozów.

 

W okolicach Tychowa na Równinie Białogardzkiej znajduje się największy głaz narzutowy – Trygław. Jest to gnejs, którego obwód wynosi 44 m (14 m długości, 8 m wysokości, 9 m  szerokości).

 

tryglaw2 

Głaz Trygław. Fot. J. Relisko-Rybak

 

Na obszarze Równiny Nowogardzkiej wysoczyzna w dużej mierze jest zajęta przez pole drumlinów, które osiągają do 1500 m długości i 400 m szerokości. W południowej części równiny występują ozy. Najbardziej znany jest Oz Kiczarowski niedaleko Stargardu Szczecińskiego, który został objęty prawną ochroną (Rezerwat Przyrody Ozy Kiczarowskie).

 

10-oz-kiczar 

Oz Kiczarowski. Fot. P. Sydor

 

Na południowy zachód od Stargardu Szczecińskiego znajduje się wyraźne obniżenie terenu nazywane Równiną Pyrzycką. Jest to obszar zbudowany z osadów mułkowo-ilastych, powstałych na dnie dawnego jeziora, które istniało na tym obszarze pod koniec ostatniego zlodowacenia.

 

Kilka tysięcy lat temu, wraz z ocieplaniem się klimatu, bryły lodu zaczęły się topić. W obniżeniach terenu, często wymytych przez spływające wody, powstały jeziora rynnowe, największe z nich to Miedwie.

 

Na północny-zachód i południowy-wschód od Szczecina występują wzgórza zaburzonych moren czołowych. Na północnym zachodzie są to Wzgórza Warszewskie o wysokości dochodzącej do 131 m n.p.m. Zbudowane są one z osadów morenowych oraz iłów i piasków trzeciorzędowych. Iły te zawierają konkrecje septariowe z węglanem żelaza wymieszanym z iłem. Konkrecje żelaziste, zwane kulami szczecińskimi można spotkać także wśród morskich piasków trzeciorzędowych.

 

11-kula-szcz 

Kula szczecińska. Fot. P. Sydor

 

Na południowy wschód od Szczecina występują Wzgórza Bukowe o wysokości dochodzącej do 148 m n.p.m. (Góra Bukowiec). Wzgórza mają przebieg NW-SE, osiągają 14 km długości i 6 km szerokości. Ich stoki są porozcinane wąwozami. Cały obszar porasta Puszcza Bukowa, która znajduje się na terenie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego.

 

Przez środkową część Pomorza Zachodniego przebiega pasmo moren czołowych fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Na obszarze Pomorza Zachodniego pasmo to ciągnie się z okolic Myśliborza na SW do okolic Miastka na NE. W rejonie Myśliborza pasmo moren czołowych wyznacza zasięg lobu Odry. Wzgórza moren czołowych osiągają w tym regionie około 100 m n.p.m. Spośród licznych jezior największymi są Jezioro Myśliborskie i jezioro Morzycko koło Morynia. W okolicach Pojezierza Choszczeńskiego pasmo moren osiąga już ponad 100 m n.p.m. W rejonie Ińska wysokość moren dochodzi do 180 m n.p.m. (wzgórze morenowe Głowacz). Wzgórze, jak i okoliczne tereny znajdują się na obszarze Ińskiego Parku Krajobrazowego. Na obszarze Pojezierza Drawskiego pas moren czołowych wyznacza zasięg lobu Parsęty i osiąga wysokość 219 m n.p.m. (Wola Góra).

 

12-poj-inskie 

Krajobraz Pojezierza Ińskiego. W tle widoczny Głowacz – wzgórze morenowe o wysokości 180 m n.p.m. Fot. P. Sydor

 

Obszar znajdujący się na południe od strefy moren czołowych fazy pomorskiej charakteryzuje się występowaniem wysoczyzn morenowych otoczonych przez równiny sandrowe zbudowane z serii piasków i żwirów wodnolodowcowych. Od południa ograniczony jest przez doliny rzek Warty i Noteci, od zachodu zaś przez dolinę Odry.

 

Na południe od równin sandrowych przez południową część Pomorza Zachodniego przebiega Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka wykorzystywana przez rzeki Wartę i Noteć. W skład pradoliny na obszarze Pomorza Zachodniego wchodzi Kotlina Freienwaldzka i Kotlina Gorzowska.

 

13-pradolina-te 

Kotlina Gorzowska - Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka wykorzystywana przez Wartę w rejonie Świerkocina koło Witnicy. Fot. P. Sydor

 

W zachodniej części Pomorza znajduje się dolina wykorzystywana przez Odrę. Południową część tej doliny stanowi Kotlina Freienwaldzka, północna nosi nazwę Doliny Dolnej Odry, która ciągnie się od Cedyni na południu po ujście Odry na północy. Szerokość doliny waha się od 2 km w okolicach Cedyni do 12 km pod Szczecinem. W samym Szczecinie szerokość doliny dochodzi do 7 km. Krawędzie doliny są strome i osiągają wysokość 60 m. Dno doliny wznosi się na niewielką wysokość. W okolicach Cedyni osiąga ono około 2 m n.p.m. Poniżej Widuchowej Odra rozdziela się na dwa ramiona: Regalicę i Odrę Zachodnią. Pomiędzy ramionami rozciąga się rozległa równina bagienna, na obszarze której znajduje się Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Odry.

 

Paweł Sydor
Państwowy Instytut Geologiczny

 

Literatura

 

BORÓWKA R.K., 2005 – Budowa geologiczna i rozwój rzeźby Pomorza Zachodniego. [W:] R.K. Borówka, S. Musielak (red.), Środowisko przyrodnicze wybrzeży Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego. Wyd. Oficyna In Plus, Szczecin, s. 5–18.

DOBRACKI R., 1986 – Outline of the geological structure of Quaternary deposits in the Szczecin Region. Acta Universitatis Nicolai Coprenici. Geografia, 21: 3–9.

KRAMARSKA R., 1999 – Zarys geologii czwartorzędu południowo-zachodniej części Bałtyku. [W:] R.K. Borówka, A. Piotrowski, Z. Wiśniowski (red.), Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego. Przewodnik LXX Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Szczecin, s. 43–52.

POŻARYSKI W., (red.) 1977 - Geology of Poland, IV (Tectonics). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

Rotnicki K., Borówka R.K., 1995 – The last cold period in Gardno-Łeba coastal plan. [In:] K. Rotnicki (ed.), Polish Coast – Past, Present and Future. Journal of Coastal Research, Spec. Issue, 22: 231–235.

RÓŻYCKI S.Z., 1972 – Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. PWN, Warszawa.

RYKA W., 1978 – Permskie skały wylewne z nadbałtyckiej części Pomorza Zachodniego. Kwartalnik Geologiczny, 22: 4.

WAGNER R., 1999 – Paleozoik Pomorza Zachodniego. [W:] R.K. Borówka, A. Piotrowski, Z. Wiśniowski (red.), Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego. Przewodnik LXX Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Szczecin, s. 2–29.

ŻELICHOWSKI A.M., 1987 – Karbon. [W:] A. Raczyńska (red.), Budowa geologiczna wału pomorskiego i jego podłoża. Pr. Państw. Inst. Geol., 119: 26–51.

 

 

 

Normal 0 21 false false false MicrosoftInternetExplorer4