Geologiczna historia Pomorza Zachodniego obejmuje prawie 500 mln lat. W tym czasie obszar ten wielokrotnie był zalewany przez morze, ale występowały także okresy, w których wznosiły się na nim pasma górskie, rozciągały pustynie lub dymiły wulkany.
Zdecydowana większość Pomorza Zachodniego należy do zachodnioeuropejskiej platformy paleozoicznej. Jedynie północno-wschodnia część znajduje się na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej.
Mapa tektoniczna Pomorza Zachodniego
Najstarsze skały na Pomorzu Zachodnim zostały rozpoznane kilkunastoma otworami wiertniczymi (Wagner, 1999). Są to osady złożone na dnie ówczesnego oceanu w okresie ordowiku (488–444 mln lat temu) i syluru (444–416 mln lat temu).
W dewonie (416–359 mln lat temu) na obszarze Pomorza Zachodniego istniało ciepłe, płytkie morze, w którym osadzały się piaskowce wapniste i wapienie. Pod koniec tego okresu zbiornik morski pogłębił się - pojawiły się osady ilaste.
W karbonie (359–299 mln lat temu) w wyniku wypiętrzania się masywu hercynidów doszło do spłycenia zbiornika morskiego i powstania łańcucha górskiego, na którego przedpolu rozwinął się system rowów przedgórskich, wypełnianych osadami przynoszonymi przez rzeki z pobliskich gór. Powstały wówczas serie osadów piaszczystych, mułkowych oraz ilastych ze znaczną domieszką materii organicznej pochodzenia rzecznego i jeziornego (Żelichowski, 1987; Wagner, 1999). W tym czasie na Pomorzu Zachodnim panował klimat ciepły i wilgotny. Przełom karbonu i permu (około 299 mln lat temu) charakteryzował się intensywną działalnością wulkaniczną. Miąższość pokryw law wulkanicznych dochodzi tu do 500 m (Ryka, 1978).
W permie (299–251 mln lat temu) rów przedgórski stanowił kotlinę bezodpływową, w której w dalszym ciągu gromadziły się osady pochodzące z niszczenia łańcucha górskiego. W tym czasie dochodziło także do częstych zmian w środowisku, czego dowodem są powtarzające się sekwencje osadów rzecznych, jeziornych i eolicznych (naniesionych przez wiatr). Klimat okresu permskiego był suchy i gorący. Na obszarze dzisiejszego Pomorza Zachodniego istniała pustynia. Jednak już około 260 mln lat temu, w górnym permie, zwanym cechsztynem, zaczęło na nią wkraczać płytkie morze. W gorącym klimacie, jaki wówczas panował, wody zbiornika morskiego szybko parowały, w wyniku czego na dnie zbiornika gromadziła się sól. Miąższość warstw soli na Pomorzu Zachodnim waha się w granicach od 200 m w rejonie pobrzeża Bałtyku do ponad 1 000 m na pozostałym obszarze (Borówka, 2005). W wielu miejscach występują tzw. poduszki solne oraz wysady i pnie solne, które powstały w wyniku uplastycznienia się i wyciśnięcia ku górze pokładów soli. Największe wysady odkryto w okolicach Drawna i Człopy oraz Grzęzna, Goleniowa i Międzyzdrojów.
Przekrój geologiczny wysadu solnego (czerwony) w okolicach Drawna (wg Tokarskiego, [W:] Pożaryski, 1977)
Na początku ery mezozoicznej, w triasie (251 mln lat temu), utworzył się płytki zbiornik morski, w którym gromadziły się piaskowce i mułowce o czerwonym zabarwieniu. W środkowym triasie (245–228 mln lat temu) w morzu tym zaczęły się gromadzić wapienie z bardzo dużą ilością muszli, dlatego okres ten nazywamy wapieniem muszlowym.
Wapienie powstałe na dnie zbiornika morskiego w jurze. Fot. P. Sydor
We wczesnej jurze (około 175 mln lat temu) teren Pomorza Zachodniego został zalany przez morze, które trwało przez całą kredę i cofnęło się dopiero w paleogenie. Obejmowało ono całą dzisiejszą Europę Środkową i Zachodnią, wystawały z niego jedynie archipelagi wysp. Na dnie zbiornika gromadziły się osady, z których powstały wapienie i margle. Okresowo dochodziło do wypłycania morza, o czym świadczą przewarstwienia osadów piaszczystych.
W górnej kredzie (około 100 mln lat temu) nastąpiły pionowe ruchy tektoniczne, w wyniku których doszło do uformowania się wielu nowych uskoków i ożywienia starych. W erze mezozoicznej na Pomorzu Zachodnim powstały trzy główne jednostki geologiczno-tektoniczne: niecka szczecińska, wał pomorski oraz niecka pomorska. Mają one przebieg NW-SE i składają się z bloków tektonicznych oddzielonych od siebie uskokami.
W początkach paleogenu (około 65 mln lat temu) Pomorze Zachodnie nadal było archipelagiem niewielkich wysepek otoczonych przez płytkie morze.
W oligocenie (około 30 mln lat temu) nastąpiło pogłębienie zbiornika morskiego i całkowite zalanie archipelagu. Na początku miocenu (20 mln lat temu) poziom morza obniżył się i Pomorze Zachodnie stało się lądem. W dolinach rzek, które wtedy przepływały przez ten obszar, gromadziły się osady piaszczyste i piaszczysto-mułkowe, a także utwory bagienno-jeziorne i rzeczne, zawierające szczątki roślin (Różycki, 1972).
W czwartorzędzie na obszar Pomorza Zachodniego kilkakrotnie wkroczył lądolód, który nasunął się z rejonu Półwyspu Skandynawskiego. Podczas każdego zlodowacenia grubość pokrywy lodowej osiągała 1500–2000 m. Ostatnie, najmłodsze zlodowacenie, nazywane bałtyckim, pokryło obszar Pomorza Zachodniego około 22–20 tys. lat temu (Rotnicki, Borówka, 1995).
Mapa geologiczna osadów powierzchniowych Pomorza Zachodniego
Lądolody pozostawiły po sobie dużą ilość głazów narzutowych oraz miąższe serie glin polodowcowych, piasków, a także osadów jeziornych. To właśnie one ukształtowały współczesną rzeźbę Pomorza Zachodniego, tworząc wzgórza moren czołowych, wysoczyzny moreny dennej, równiny sandrowe, a także wały i pagórki - ozy, kemy i drumliny. Miąższość osadów czwartorzędu na Pomorzu Zachodnim waha się od kilku metrów w okolicach Golczewa do około 300 m w niektórych obniżeniach rynnowych w strefie Pobrzeża Bałtyku oraz na wierzchowinach Pojezierza Zachodniopomorskiego (Dobracki, 1986).
Oz Kiczarowski w rejonie Stargardu Szczecińskiego. Fot. P. Sydor
Po wycofaniu się lądolodu, około 14 tys. lat temu Pomorze Zachodnie wraz z obszarem dzisiejszej Zatoki Pomorskiej stanowiło obszar lądowy (Borówka, 2005). Około 7 tys. lat temu poziom Morza Bałtyckiego zaczął się podnosić. Wzrost ten nazywamy transgresją litorynową, która objęła obszar Zatoki Pomorskiej oraz Pomorza Zachodniego i spowodowała przyspieszenie abrazji brzegów Bałtyku Południowego (Kramarska, 1999).
Abradowany brzeg klifowy zbudowany z glin zwałowych. Rejon Trzęsacza. Fot. P. Sydor
W skrócony sposób historię Pomorza Zachodniego można przedstawić następująco:
Geologiczna historia Pomorza Zachodniego
Paweł Sydor
Państwowy Instytut Geologiczny
Literatura
BORÓWKA R.K., 2005 – Budowa geologiczna i rozwój rzeźby Pomorza Zachodniego. W: R. K. Borówka, S. Musielak (red.) Środowisko przyrodnicze wybrzeży Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego. Wyd. Oficyna In Plus, Szczecin, s. 5 – 18.
DOBRACKI R., 1986 – Outline of the geological structure of Quaternary deposits in the Szczecin Region. Acta Universitatis Nicolai Coprenici. Geografia 21, s. 3 – 9.
KRAMARSKA R., 1999 – Zarys geologii czwartorzędu południowo-zachodniej części Bałtyku. W: R. K. Borówka, A. Piotrowski, Z. Wiśniowski (red.) Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego. Przewodnik LXX Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Szczecin, s. 43 – 52.
POŻARYSKI W., (red.) 1977 - Geology of Poland, IV (Tectonics). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
ROTNICKI K., BORÓWKA R.K., 1995 – The last cold period In Gardno-Łeba coastal plan. In: K. Rotnicki (ed.) Polish Coast – Past, Present and Future. Journal of Coastal Research, Spec. Issue 22, p. 231 – 235.
RÓŻYCKI S.Z., 1972 – Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. PWN, Warszawa.
RYKA W., 1978 – Permskie skały wylewne z nadbałtyckiej części Pomorza Zachodniego. Kwartalnik Geologiczny 22: 4.
WAGNER R., 1999 – Paleozoik Pomorza Zachodniego. W: R. K. Borówka, A. Piotrowski, Z. Wiśniowski (red.) Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego. Przewodnik LXX Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Szczecin, s. 2 – 29.
ŻELICHOWSKI A.M., 1987 – Karbon. W: A. Raczyńska (red.) Budowa geologiczna wału pomorskiego i jego podłoża. Prace Państw. Inst. Geol. 119, s. 26 – 51.