W przysłowiu twierdzącym, że „dobra woda zdrowia doda” jest wiele prawdy. Świadczy o tym rosnąca popularność kurortów oferujących terapie lecznicze z użyciem wód mineralnych. Polska zajmuje siódme miejsce w Europie pod względem liczby uzdrowisk, przy czym 2/3 z nich znajduje się w południowej części kraju – w Karpatach, zapadlisku przedkarpackim i w Sudetach. Według „Bilansu zasobów złóż kopalin w Polsce według stanu na 31 grudnia 2020 r.” spośród udokumentowanych 111 złóż wód leczniczych eksploatowanych było 60, a roczny łączny pobór wody wyniósł prawie 1,8 mln m3. Czy do grona miejscowości, w których ujmuje się wody lecznicze mogą wkrótce dołączyć kolejne? O szansach na zagospodarowanie dotychczas nieużytkowanych i wstępnie rozpoznanych złóż wód leczniczych w Karpatach i zapadlisku przedkarpackim z Izabellą Gryszkiewicz z Zakładu Geologii Złożowej i Gospodarczej Państwowego Instytutu Geologicznego - PIB rozmawia Anna Bagińska, kierownik Biura Promocji i Komunikacji PIG-PIB.
Anna Bagińska: We wrześniu 2021 r. Państwowy Instytut Geologiczny – PIB dokonał oceny potencjału surowcowo - gospodarczego nieużytkowanych i wstępnie rozpoznanych złóż wód leczniczych na terenie Karpat oraz zapadliska przedkarpackiego. Warto przypomnieć, jakimi właściwościami muszą charakteryzować się wody podziemne, by mogły zostać zaliczone do wód leczniczych.
Izabella Gryszkiewicz (IG): Najprostsza definicja jest taka, że do wód leczniczych zaliczane są wody podziemne, które pod względem chemicznym i mikrobiologicznym nie są zanieczyszczone i których mineralizacja wynosi co najmniej 1g/dm3 lub też zawierają one określone stężenie jednego z jonów: żelazawego, fluorkowego, jodkowego, siarki, kwasu metakrzemowego, radonu lub dwutlenku węgla. Minimalne stężenia dla każdego z wymienionych składników precyzyjnie określa ustawa Prawo geologiczne i górnicze z 2011 r.
AB: W Karpatach i zapadlisku przedkarpackim znajduje się w sumie 41 miejscowości uzdrowiskowych, a wiele z nich – takich jak Krynica-Zdrój, Iwonicz-Zdrój czy Rabka-Zdrój swoją renomę zawdzięcza właśnie wodom leczniczym. Czy realizacja zadania pn. "Ocena potencjału surowcowego i gospodarczego nieużytkowanych i wstępnie rozpoznanych złóż wód leczniczych wraz ze wskazaniem obszarów perspektywicznych dla ich ujmowania i zagospodarowania. Karpaty i zapadlisko przedkarpackie" oznacza, że w tym regionie ciągle jest potrzeba ujmowania nowych złóż tego typu?
IG: Walory krajobrazowe sprawiają, że w regionie Karpat i zapadliska przedkarpackiego turystyka jest ważnym, rozwijającym się dynamicznie sektorem gospodarki. Ponadto, dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek mamy potrzebę dbania o zdrowie. Połączenie tych dwóch czynników jest szansą na rozwój wielu miejscowości, na terenie których występują złoża wód leczniczych. Uzyskanie statusu gminy uzdrowiskowej (przykład Uniejowa) oznacza mocną pozycję gospodarczą, wyższą jakość życia mieszkańców i atrakcyjny wizerunek. To z pewnością wystarczające powody, by zbadać potencjał wód leczniczych i wskazać optymalne kierunki ich wykorzystania.
AB: Efektem przeprowadzonych badań jest wskazanie 8 lokalizacji, określonych jako najbardziej perspektywiczne dla pozyskania nowych złóż wód leczniczych o wysokiej mineralizacji. Które rejony uzyskały takie nominacje?
IG: Za najbardziej perspektywiczne do pozyskania nowych złóż wód leczniczych uznaliśmy w Karpatach rejony: Krosna, Krościenka n/Dunajcem, Nieborowa i Lipnicy Wielkiej, a w drugiej kolejności rejony miejscowości Słonne, Lesko i Straszydle. Na obszarze zapadliska przedkarpackiego wytypowaliśmy rejon Wiślicy.
AB: Jakiego typu są to wody i jaki jest ich chemizm?
IG: Rejon Krosna jest obszarem perspektywicznym dla pozyskania wód leczniczych typu: chlorkowo-sodowego (Cl-Na), chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowego (Cl-HCO3-Na) lub wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowego (HCO3-Cl-Na). Należy nadmienić, iż wody lecznicze o zbliżonym typie wykorzystywane są dzisiaj w rejonie Rymanowa-Zdroju i Iwonicza-Zdroju. Rejon Krościenka nad Dunajcem jest perspektywiczny dla ujmowania szczaw wodorowęglanowo-chlorkowych o mineralizacji bliskiej 3600 mg/dm3, a rejon Leska, Lipnicy, Nieborowa, Straszydła z kolei dla wód siarczkowych. Próbki wód pobrane w rejonie Leska i Lipnicy charakteryzują się wyraźnym zapachem siarkowodoru. W rejonie Słonnego możemy pozyskać solanki z zawartością jodków w rejonie Wiślicy zaś wody typu SO4-Ca. O mineralizacji od 1000 do 3000 mg/dm3.
Obok wód termalnych szczawy i wody kwasowęglowe są najbardziej poszukiwanymi rodzajami wód podziemnych zaliczanych do kopalin. Głównym składnikiem swoistym szczaw jest rozpuszczony w nich dwutlenek węgla. Szczawy zawierają go w stężeniu nie mniejszym niż 1000 mg/dm3, natomiast uboższe w ten składnik wody kwasowęglowe – w stężeniu co najmniej 250 mg/dm3. Szczawy i wody kwasowęglowe są wykorzystywane w balneoterapii do kąpieli i inhalacji, stanowią także cenny surowiec dla przemysłu rozlewniczego.
Wody siarczkowe zawierają co najmniej 1 mg/dm3 siarki dwuwartościowej, występującej w formie siarkowodoru i produktów jego dysocjacji – siarczków wodoru, jonu siarczkowego i wielosiarczków wodoru. Wody siarczkowe stanowią ceniony surowiec wykorzystywany w balneoterapii do kąpieli i różnego rodzaju irygacji. Wody siarczanowe siarczkowe są wykorzystywane do celów balneoterapeutycznych, rekreacyjnych.
Źródło wody leczniczej „Maria” w Krościenku nad Dunajcem (fot. R. Patorski)
Źródło „Jacek” (nisza źródliskowa) (fot. T. Gągulski)
Altana i zbiornik podziemny w Nieborowie (fot. T. Operacz)
AB: Jakie metody i materiały wykorzystano przy realizacji tego zadania?
IG: W pierwszym etapie badań korzystaliśmy przede wszystkim z danych archiwalnych zgromadzonych w Narodowym Archiwum Geologicznym oraz w licznych bazach danych prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny. Krytycznej analizie poddaliśmy dane geologiczne, hydrogeologiczne, hydrogeochemiczne, złożowe zgromadzone w Banku Danych Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin, rejestrze zasobów złóż kopalin oraz obszarów górniczych – System Gospodarki i Ochrony Bogactw Mineralnych MIDAS, Centralnej Bazie Danych Geologicznych, bazie Monitoring Wód Podziemnych. Ważnych informacji dostarczyły nam także publikowane archiwalne opracowania.
Prace rozpoczęliśmy od oceny przeglądowej, dzięki której sporządziliśmy ogólną charakterystykę występowania wód leczniczych w danym regionie. Następnie wytypowaliśmy 14 obszarów perspektywicznych dla poszukiwania wód leczniczych, które poddaliśmy wnikliwej analizie i wstępnej ocenie, po której do dalszych badań wyznaczyliśmy 8 lokalizacji. Kolejny etap badań obejmował już prace terenowe i laboratoryjne. W ramach wizji terenowej oceniliśmy stan ujęć – otworów i źródeł wód leczniczych, przeprowadziliśmy terenowe pomiary hydrogeologiczne, pobraliśmy próbki wód i wykonaliśmy analizy ich składu chemicznego. Wykonaliśmy oznaczenia własności fizycznych wód, skład jonowy wód oraz zawartość gazów, a dla części z nich dodatkowo oznaczyliśmy zawartość radonu oraz siarkowodoru. Ważną częścią badań było wskazanie możliwości ujęcia wód leczniczych i ich zagospodarowania, a także ocena ryzyka.
AB: Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że jest spory potencjał dla zagospodarowania nowych ujęć wód leczniczych. Jakie kolejne kroki są potrzebne, aby mogła się rozpocząć ich eksploatacja?
IG: Istotną sprawą jest opracowanie projektów robót geologicznych oraz wykonanie otworów poszukiwawczo-rozpoznawczych. Dzięki temu możliwe będzie uzyskanie dokładnych informacji o parametrach hydrogeologicznych i złożowych wód planowanych do ujęcia.
W wytypowanych rejonach wskazaliśmy optymalne lokalizacje otworów wiertniczych. Najgłębsze otwory należałoby wykonać w Krośnie (900 m) oraz Słonnem (400 m). W pozostałych lokalizacjach głębokość otworów będzie się wahać w przedziale od 100 do 150 m.
AB: Jak mogą być wykorzystane wody lecznicze ujęte we wskazanych obszarach perspektywicznych?
IG: Jako podstawowy kierunek ich wykorzystania rekomendujemy lecznictwo uzdrowiskowe, prowadzone przez odpowiednie placówki - szpitale, sanatoria, przychodnie i zakłady przyrodolecznicze. Wody lecznicze są w nich wykorzystywane do kuracji pitnej, inhalacji oraz różnych kąpieli. Po zakończeniu leczenia sanatoryjnego oraz w lecznictwie profilaktycznym z powodzeniem wykorzystuje się poboczne produkty lecznicze.
Niektóre uzdrowiska wytwarzają produkty zdrojowe (sole, ługi, butelkowane solanki) na bazie swoich własnych zasobów naturalnych. Do najbardziej znanych soli leczniczych należy sól bocheńska oraz iwonicka. Sporządza się z nich kąpiele o właściwościach leczniczych oraz inhalacje.
Wody lecznicze mogą być także wykorzystywane w rozlewnictwie. Lecznicze wysoko zmineralizowane wody chlorkowe butelkowane są w Dębowcu oraz Rabce-Zdroju, a także w Zabłociu i sprzedawane jako solanki lecznicze. Niezwykle cenionym produktem są również tabletki z wód mineralnych, które znajdują zastosowanie w leczeniu schorzeń układu oddechowego oraz pokarmowego. Kosmetyki na bazie wód zaliczonych do kopalin wytwarza się m.in. w: Iwoniczu-Zdroju, Busku-Zdroju i Solcu-Zdroju.
AB: Dziękuję za rozmowę i życzę dużo zdrowia!
Lokalizacja wytypowanych obszarów perspektywicznych wód leczniczych w prowincji karpackiej
Lokalizacja złóż wód leczniczych (użytkowanych i nieużytkowanych) na obszarze Karpat
Objaśnienia: Złoża użytkowane: 1 – Las Winiarski; 2 – Busko-Północ; 3 – Busko II; 4 – Dobrowoda; 5 – Solec-Zdrój; 6 – Wełnin; 7 – Cudzynowice; 8 – Horyniec; 9 – Ustroń; 10 – Dębowiec III; 11 – Zabłocie-Korona; 12 – Goczałkowice-Zdrój I; 13 – Swoszowice; 14 – Wieliczka W-VII-16; 15 – Łapczyca; 16 – Rzeszów (S-1, S-2); 17 – Rabka-Zdrój; 18 – Szczawa; 19 – Wapienne; 20 – Iwonicz; 21 – Rymanów; 22 – Polańczyk; 23 – Szczawnica I; 24 – Piwniczna-Łomnica; 25 – Zubrzyk; 26 – Żegiestów-Cechini; 27 – Muszyna INEX; 28 – Szczawnik-Cechini; 29 – Muszynianka III; 30 – Muszyna Zdrój; 31 – Galicjanka III – Pole 1, Pole 2; 32 – Krynica-Zdrój I; 33 – Szczawiczne II; 34 – Tylicz I; 35 – Wysowa; 36 – Chochołowskie Termy; 37 – Szymoszkowa; 38 – Zakopane; 39 – Podhale 2; 40 – Białka; 41 – Bukowina
Złoża nieużytkowane: 1 – Mateczny I; 2 – Łagiewniki; 3 – Opatkowice; 4 – Dar Natury; 5 – Konstantynów; 6 – Lipa-Zdrój 1; 7 – Jaworze IG-1, IG-2; 8 – Latoszyn-Zdrój; 9 – Nieborów Źródła; 10 – Poręba Wielka; 11 – Krościenko n/Dunajcem; 12 – Głębokie Kinga; 13 – Wierchomla Wielka źródła; 14 – Żegiestów-NEX; 15 – Żegiestów-Zdrój Główny; 16 – Żegiestów-Zdrój; 17 – Złockie Z-7; 18 – Muszyna; 19 – Wapienne INEX; 20 – Leluchów L-4; 21 – Lesko (źródło nr 1, 4); 22 – Komańcza źr. nr 1; 23 – Rabe 1; 24 – Czarna Górna źr. nr 5; 25 – Siwa Woda IG-1; 26 – Furmanowa PIG-1; 27 – Poronin; 28 – Zazadnia IG-1
Mgr IZABELLA GRYSZKIEWICZ jest absolwentką Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego (specjalność geologia inżynierska). W 2013 r. ukończyła studia podyplomowe w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi w organizacji.
Posiada ponad 10-letnie doświadczenie zawodowe w realizacji projektów i dokumentacji z zakresu geologii złożowej, geotermii i ochrony środowiska.
Od 2018 r. jest zatrudniona w Państwowym Instytucie Geologicznym - Państwowym Instytucie Badawczym, gdzie zajmuje się zagadnieniami związanymi z zagospodarowaniem wód podziemnych zaliczonych do kopalin.
Koordynuje zadanie Państwowej Służby Geologicznej pn. „Prowadzenie Banku Danych Wód Podziemnych zaliczonych do Kopalin (solanki, wody lecznicze i termalne)”. Brała udział w zadaniu „Ocena potencjału energetycznego i surowcowego wód termalnych i leczniczych termalnych w wybranych obszarach zurbanizowanych wraz z analizą geośrodowiskowych oraz ekonomicznych uwarunkowań ich zagospodarowania”.
Posiada uprawnienia geologiczne kategorii II, IV oraz VII.
Artykuł został przygotowany w ramach projektu: „Współpraca krajowa w zakresie geologii i promocja działań państwowej służby geologicznej w latach 2021 – 2023 (zadanie ciągłe PSG)” i sfinansowany ze środków NFOŚiGW
