O ścieżce
Ścieżka geoedukacyjna została wytyczona na terenie dawnej kopalni pirytu „Staszic” w Rudkach i w całości przebiega przez obszar gminy Nowa Słupia (powiat kielecki, województwo świętokrzyskie).
Licząca 1,5 km trasa została zaplanowana na terenie dawnej kopalni i łączy 11 stanowisk, prezentujących zagadnienia omówione na zaprojektowanych 12 planszach edukacyjnych.
Trasa została przewidziana na potrzeby pieszego ruchu turystycznego. Przy wytyczeniu ścieżki uwzględniono dogodny dojazd na miejsce rozpoczęcia i zakończenia zwiedzania, lokalizując je w pobliżu parkingu, umożliwiającego pozostawienie samochodu lub autokaru (w przypadku grup zorganizowanych).
Na zwiedzanie ścieżki i zapoznanie się z treścią tablic edukacyjnych należy zaplanować 1-1,5 h.
pdf Zobacz folder informacyjny o ścieżce geoedukacyjnej „Kopalnia pirytu Staszic w Rudkach” (6.85 MB)
Zarys historii kopalni
W II–IV wieku n.e. w okolicy dzisiejszych Rudek funkcjonowała kopalnia rud żelaza, pierwotnie odkrywkowa, a następnie podziemna – jedyna taka w barbarzyńskiej Europie, czyli poza granicami Cesarstwa Rzymskiego – dlatego miejsce to jest wyjątkowe nie tylko w skali naszego kraju, ale i całego kontynentu.
Region świętokrzyski zamieszkiwała wówczas ludność kultury przeworskiej.
Z tego okresu zachowały się fragmenty obudowy podziemnych chodników kopalni (datowane metodą węgla radioaktywnego C14), skorupy naczyń glinianych i moneta rzymska (niestety kontekst znaleziska budzi kontrowersje archeologów), a na terenach przylegających do kopalni ślady licznych piecowisk po wytopie żelaza.
Nie wiadomo, jakie były późniejsze, ponad tysiącletnie losy kopalni. Ślady pierwotnej, odkrywkowej eksploatacji zostały zniszczone w trakcie prac górniczych prowadzonych na tym terenie w późniejszych okresach. Skąpe informacje o prowadzeniu w niej wydobycia zachowały się jedynie z XVII i XVIII w.
W 1922 r. geolog Jan Samsonowicz, pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, odkrył w miejscowości Sosnówka nieopodal dzisiejszych Rudek złoża pirytu, hematytu i syderytu. Przy okazji zwrócił uwagę na ślady dawnej eksploatacji rud żelaza i poinformował o nich archeologa Stefana Krukowskiego, ówczesnego dyrektora Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
W tym samym roku rozpoczęto eksploatację syderytu i hematytu.
W 1937 r. kopalnia została upaństwowiona i otrzymała nazwę Państwowa Kopalnia Rudy „Staszic”.
Prace badawcze na terenie kopalni prowadził Jan Czarnocki, pracownik i późniejszy dyrektor Państwowego Instytut Geologicznego w Warszawie. Sporządził on przekrój geologiczny złoża, w którego górnej części występuje syderyt i hematyt, natomiast w dolnej piryt, będący obok syderytu głównym surowcem wydobywanym od lat 30. XX w. do czasu zamknięcia kopalni.
Po II wojnie światowej kopalnia została rozbudowana. Eksploatacja odbywała się na czterech poziomach i schodziła na głębokość poniżej 240 m.
Istotnym epizodem w historii wykorzystywania zasobów złoża było odkrycie w 1952 r. przez geologów radzieckich rud uranu i ich owiane tajemnicą wydobywanie w latach 1956–1967.
Zaraz po zamknięciu kopalni w 1970 r. przystąpiono do rekultywacji terenu. Zakład przeróbki i wzbogacania pirytu zlikwidowano, a pozostałą po kopalni infrastrukturę rozebrano lub częściowo adaptowano na potrzeby nowotworzonych Zakładów Urządzeń Chemicznych Metalchem.
W 1986 r. na terenie dawnej kopalni utworzono rezerwat archeologiczny.
Niewiele śladów zachowało się do dziś po starożytnej kopalni. Przywróceniu pamięci o niej ma służyć ścieżka geoedukacyjna.
Stanowiska ścieżki
Fig. 1. Przebieg trasy ścieżki geoedukacyjnej „Kopalnia pirytu „Staszic” w Rudkach”. Opracowanie mapy: W. Wesołowski
Stanowisko 1: Ogólna informacja o ścieżce
Pierwsza plansza stanowi wprowadzenie do ścieżki edukacyjnej i prezentuje podstawowe informacje o jej przebiegu oraz treści poszczególnych tablic. Przedstawiona jest na niej mapa terenu dawnej kopalni z zaznaczoną trasą ścieżki i poszczególnymi stanowiskami, w których zaplanowane zostały tablice edukacyjne.
Stanowisko 2: Uroczysko „Zapusty”
Uroczysko „Zapusty”, znajdujące się tuż obok terenu dawnej kopalni „Staszic”, na drugim brzegu Pokrzywianki, stanowi eksklawę Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Skarpa Zapusty zbudowana jest z dolomitów środkowego dewonu i ma charakter zrębu tektonicznego. Ze względu na specyficzne warunki lokalne porasta ją roślinność kserotermiczna.
Stanowisko 3: Budowa geologiczna złoża rud żelaza i uranu
Polimetaliczne złoże, zlokalizowane w strefie uskokowej, ma formę żyłową i cechuje się nieregularną mineralizacją otaczających skał osadowych środkowego dewonu. Powstało w wyniku krystalizacji z roztworów hydrotermalnych. Występujące tu rudy żelaza to piryt, markasyt, hematyt i syderyt. Towarzyszą im rudy innych metali, w tym uranu (w postaci uraninitu). image (1.85 MB)
Stanowisko 4: Prace archeologiczne: działalność górnicza i osadnictwo
Współcześnie złoże w miejscowości Sosnówka, znane pod nazwą Rudki, odkrył geolog Jan Samsonowicz w 1922 r. Równolegle do uruchomionych robót górniczych prowadzone były prace archeologiczne, związane z odkrytymi śladami starych wyrobisk. Prace archeologiczne rozpoczęły się w 1933 r. Wyjątkowość znalezisk przyczyniła się do objęcia tego obszaru ochroną prawną jako Rezerwatu Archeologicznego „RUDKI”.
Stanowisko 5: Historia eksploatacji
Na obszarze Rudek odkryte zostały ślady eksploatacji, datowane na I-III w. n.e., a także związane z górnictwem z przełomu XVI i XVII wieku. Najwcześniejsze ślady wydobycia związane są przede wszystkim z niewielkimi odkrywkami, jednak według niektórych badaczy w tym czasie istniała także podziemna kopalnia, wydobywająca rudę na potrzeby produkcji żelaza w piecach dymarskich.
Stanowisko 6: Mineralizacja złożowa
Głównym surowcem wydobywanym w kopalni „Staszic” był piryt. Dominującą formą jego występowania była odmiana drobnoziarnista, która po wydobyciu na powierzchnię szybko ulegała utlenieniu. Piryt w Rudkach występuje w formie zwięzłej oraz rozproszonej w iłach w niższej części złoża. W górnej części złoża występuje natomiast ruda syderytowa, obecna w złożu w mniejszych ilościach.
Stanowisko 7: Starożytna-nowożytna (do 1922) eksploatacja i hutnictwo
W okresie I-IV w n.e. w Górach Świętokrzyskich funkcjonowało największe w barbarzyńskiej Europie centrum produkcji żelaza. Za rozwojem hutnictwa świętokrzyskiego stała ludność kultury przeworskiej. W regionie świętokrzyskim powstała oryginalna forma organizacji pracy hutniczej w postaci tzw. piecowisk uporządkowanych, grupujących setki pieców, tworzących regularne układy czwórkowe, trójkowe czy dwójkowe.
Stanowisko 8: Mineralizacja hematytowo-limonitowa
Kopalnia w Rudkach jest jednym z dwóch miejsc w Polsce, gdzie na powierzchni można zaobserwować tzw. śmietanę hematytową – formę występowania hematytu. Hematyt i powstały w wyniku jego wietrzenia limonit występują w górnej części złoża, która była eksploatowana prawdopodobnie od starożytności. W czasach współczesnych wydobycie zostało wznowione w 1925 r., jednak przedmiotem eksploatacji był głównie piryt, a hematyt stanowił produkt uboczny.
Stanowisko 9: Mineralizacja uranowa
W 1952 r. radzieccy geolodzy odkryli w Rudkach złoże rod uranu w postaci uraninitu, który stanowił kopalinę towarzyszącą pirytom. Uraninit występował w różnych formach morfologicznych, tworząc nieregularne skupienia i lokalne impregnacje. Za eksploatację rudy uranu odpowiadały Zakładu Przemysłowe R-1 z dolnośląskich Kowar – największej kopalni uranu w Polsce. Po sortowaniu i wzbogaceniu w zakładzie w Kowarach ruda była eksportowana do Związku Radzieckiego. Eksploatacja uraninitu w Rudkach trwała do 1968 r. i była objęta ścisłą tajemnicą.
Stanowisko 10: Pozostałości po kopalni „Staszic”
Kopalnia „Staszic” otwarta została w 1922 r., a w 1971 r. postawiono ją w stan likwidacji. Do chwili obecnej zachowało się niewiele elementów infrastrukturalnych dawnego zakładu górniczego. Część z nich znajduje się obecnie na terenie zakładu Metal-Chem II. Pozostałe obiekty widoczne są na terenie wyrobiska kopalni i w jego sąsiedztwie. Do dzisiaj można obejrzeć m.in. zbiorniki do załadunku rudy, pozostałości po szybach wentylacyjnych i szybie „Stanisław”
Stanowisko 10A: Skaning laserowy 3D wnętrza kopalni
W 2013 r. odkryto wejście do fragmentu niezasypanego chodnika kopalni „Staszic”. Podczas jego eksploatacji odkryto, że prowadzi do największej i najdłuższej sztolni dawnej kopalni. Wykonany skaning laserowy 3D wnętrza kopalni umożliwił dokładne pomiary odkrytego chodnika. Uzyskane dane zostały przedstawione w postaci filmu i udostępnione online.
Stanowisko 11: Historia Rudek po zamknięciu kopalni
Po zamknięciu kopalni w Rudkach znaczna część jej terenu została zrekultywowana, a w istniejących budynkach funkcjonowały Zakłady Urządzeń Chemicznych „Metalchem”. Zakłady dbały o rozwój Rudek, zatrudniając kilkaset osób, wspierając działalność kulturalno-oświatową i rozbudowując osiedle. Po likwidacji Zakładów część budynków przejęła gmina, nadając im nowe życie.