Podstawowe informacje
Polsko-niemiecki Światowy Geopark UNESCO Łuk Mużakowa/Muskauer Faltenbogen to jeden z niewielu transgranicznych geoparków na świecie.
Łuk Mużakowa jest specyficzną strukturą glacitektoniczną – spiętrzoną pod naporem lądolodu moreną czołową. Nie jest to co prawda największa tego typu struktura, ale jedna z najładniej wykształconych i dobrze zachowanych takich form w Europie Środkowej. Jej regularny kształt – podkowy wygięta ku północy – można łatwo obserwować na modelu terenu.
Napierający kilkukrotnie od północy lądolód odpowiada za stworzenie moreny czołowej, przekształcenie krajobrazu, a także za przemieszczenie neogeńskich złóż różnorodnych surowców bliżej powierzchni ziemi.
Historia pozyskiwania tych złóż sięga XIX w. Eksploatacja węgli brunatnych, ałunu czy glin ceramicznych pozostawiła po sobie wyraźne ślady w obrębie Geoparku. Pozostałości po górnictwie i przemyśle z nim związanym to ważny element dziedzictwa regionu. Wyjątkowość tego terenu to również bioróżnorodność i możliwość obserwacji regeneracji przyrody po okresie długiej działalności górniczej.
Zanim ten ważny pod względem geologicznym, przyrodniczym i historycznym teren otrzymał status Światowego Geoparku UNESCO, przeszedł długą drogę. W Polsce Łuk Mużakowa został objęty ochroną prawną w 2001 roku w formie parku krajobrazowego o powierzchni 18 200 ha. Dzięki staraniom polskiego i niemieckiego Stowarzyszenia Geopark Łuk Mużakowa, w roku 2006 Łuk Mużakowa uzyskał certyfikat jako siódmy narodowy geopark Niemiec, a w roku 2009 jako pierwszy krajowy geopark w Polsce. Następnie, we wrześniu 2011 roku Geopark jako całość został włączony do Europejskiej Sieci Geoparków.
Kolejne lata starań przyniosły najważniejszy efekt: w 2015 roku, podczas 38. sesji Konferencji Generalnej UNESCO w Paryżu, Łuk Mużakowa otrzymał status Światowego Geoparku UNESCO.
Dawna cegielnia w Klein Kölzig – siedziba Światowego Geoparku UNESCO Łuk Mużakowa. Fot. Biuro Geoparku Łuk Mużakowa
Lokalizacja
Geopark położony jest po obu stronach granicy polsko-niemieckiej. W Polsce leży w województwie lubuskim (powiat żarski), zaś w Niemczech znajduje się na obszarze dwóch landów: Saksonii (powiat Görlitz) i Brandenburgii (powiat Spree-Neiße). Teren Geoparku obejmuje całą morenę czołową oraz obszary do niej przyległe. Większość Łuku Mużakowa znajduje się po stronie niemieckiej (łącznie 91 km2, z czego 54 km2 w Brandenburgii i 41 km2 w Saksonii). Pozostała część (75 km2) znajduje się po polskiej stronie. Całkowita powierzchnia łuku jako formy morfologicznej wynosi około 170 km2.
Główna siedziba Geoparku znajduje się w Klein Kölzig, a w Łęknicy można odwiedzić jego Centrum Kulturalno-Edukacyjne.
Dziedzictwo geologiczne
Polsko-niemiecki Światowy Geopark UNESCO Łuk Mużakowa to modelowy przykład tego, jak wielki wpływ na region ma geologia. Lądolód, który przykrył ten obszar kilkukrotnie, bardzo zmienił pierwotny układ warstw skalnych.
Około 340 tys. lat temu, większość Europy Środkowej pokryta była lodem. Podczas drugiej transgresji zlodowacenia południowopolskiego, z posuwającego się na południe lodowca wydzielił się jęzor lodowcowy, nazywany Lodowcem Mużakowskim. Ten niewielki fragment lądolodu znalazł się na stosunkowo płaskim terenie. Ułożone pierwotnie horyzontalnie warstwy skalne pod naciskiem wielkich mas lodu fałdowały się, a następnie pękały na tak zwane łuski tektoniczne. Po wyprostowaniu zostały wciśnięte w spiętrzoną morenę czołową. Ta osiągała wysokość od 130 m do 180 m.
Po wycofaniu się lądolodu, na dzisiejszym terenie Brandenburgii powstało obniżenie terenu, które z czasem wypełniły iły warwowe (osady pochodzące z topniejącego lodowca). Kolejne transgresje lądolodu (zlodowacenia środkowopolskie i północnopolskie) oraz warunki peryglacjalne, w czasie kiedy lodowce się wycofywały, zmieniły wygląd Łuku Mużakowa, przede wszystkim wpływając na spłaszczenie moreny.
Działalność lądolodów skandynawskich wyraźnie odznacza się w całym krajobrazie Geoparku w postaci elementów rzeźby glacjalnej. Ciągi wzgórz morenowych i urozmaicona dolina Nysy Łużyckiej, a także wydmy paraboliczne i pola piasków eolicznych to przykłady tego, co na tym terenie pozostawił lodowiec.
W wielu miejscach Geoparku można zauważyć także sporych rozmiarów głazy, które zostały przetransportowane z dalekiej północy. Niosą one informację na temat obszaru, z którego pochodzą, co pozwala oszacować kierunek ruchu lądolodu, a także jego zasięg.
Specyficzne ułożenie warstw skalnych pod naporem lądolodu spowodowało przemieszczenie się niżej ległych warstw bliżej powierzchni.
Przekształcenia podłoża wskutek działania lodowca nazywane są zaburzeniami glacitektonicznymi. W Geoparku przesunięciu uległy neogeńskie osady, a wśród nich m.in. spore zasoby węgla brunatnego. Ich eksploatacja zaczęła się już w połowie XIX w., a zakończyła w latach 70. XX w.
Wczesne odkrycie pokładów węgla brunatnego zaowocowało licznymi badaniami geologicznymi tego obszaru, dzięki czemu skomplikowana budowa wewnętrzna Łuku Mużakowa jest współcześnie dość dobrze rozpoznana. Oprócz węgla brunatnego na terenie Geoparku wydobywano również ałun, gliny ceramiczne, rudę darniową, piaski i żwiry oraz torfy.
Charakterystycznym elementem krajobrazu Łuku Mużakowa, bezpośrednio związanym z węglem brunatnym, jest gizer. Jest to ostro wcięta, podłużna dolina bezodpływowa. Wydźwignięte ku powierzchni i pochylone względem pierwotnego ułożenia warstwy węgli brunatnych tworzą wychodnie, układające się w linie proste lub rzadziej wygięte. W bliskim sąsiedztwie powierzchni zachodzą procesy wietrzenia węgli brunatnych, utleniający się węgiel zmniejsza swoją objętość, a ziemia nad nim się zapada. Następnie spływająca po stokach wzniesień woda wpływa do tak powstałych obniżeń terenu i stagnuje. Gizery to miejsca, gdzie łatwo może rozwinąć się roślinność lubiąca wilgoć lub bagienna.
Krajobraz pogórniczy można obserwować podczas spaceru ścieżką geoturystyczną „Dawna kopalnia Babina” w pobliżu Łęknicy. Ścieżka przebiega przez fragment obszaru należącego do przedwojennej kopalni Babina oraz powojennej kopalni Przyjaźń Narodów – Szyb Babina. Urozmaicona trasa ścieżki prowadzi przez miejsca, gdzie znajdowały się szyby upadowe kopalni podziemnej, wokół największego zbiornika poeksploatacyjnego „Afryka" – dawnego wyrobiska „łuska C", odgałęzia się w stronę źródła kwaśnych wód żelazistych, przechodzi przez zapadliska kopalni podziemnej, dalej przebiega przez rejon wydobywania iłów ceramicznych oraz przecina bardzo ładnie wykształconą morenę polodowcową.
Na szczególną uwagę zasługują stanowiska przedstawiające współczesne formy erozji w hałdach skał nadkładu, występujące na krawędzi zbiornika „Afryka" oraz źródło z naskorupieniami minerałów, w powstaniu których mają swój udział bakterie żelazolubne. W sprzyjających warunkach pogodowych, przy odpowiednim oświetleniu promieniami słonecznymi można podziwiać niespotykane barwy wód zbiorników pokopalnianych.
Na trasie ścieżki, w bliskiej odległości sąsiadują ze sobą zbiorniki, których barwa wody przybiera kolor rdzawo-pomarańczowy oraz różne odcienie zieleni i błękitu. Woda w jeziorkach jest kwaśna jak ocet – pH waha się od 2,5 do 3. W kilku miejscach widoczne są wychodnie pokładu węgla, zarówno w przekroju poprzecznym, jak i po jego rozciągłości.
Formy erozyjne w hałdach dawnej kopalni „Babina”. Fot. Marcin Olkowicz
Dziedzictwo przyrodnicze
Na obszarze Geoparku na uwagę zasługuje również przyroda ożywiona. Zdegradowany intensywną działalnością górniczą teren wciąż się regeneruje i daje możliwość obserwowania sukcesji roślinnej i zwierzęcej niemal „na żywo”.
Charakterystyczny dla Łuku Mużakowa jest związany z eksploatacją kopalin krajobraz tzw. pojezierza antropogenicznego, które tworzy ponad setka zbiorników. Dawne wyrobiska i zapadliska po zakończeniu działalności górniczej zapełniły się wodą, a jej wysoka kwasowość oraz różnorodność eksploatowanych surowców sprawił, że jej zabarwienie waha się od brunatnego i rdzawoczerwonego po zielone i turkusowe.
Objęta ochroną w ramach parku krajobrazowego polska część Geoparku to ważny pod względem przyrodniczym obszar. W jego granicach udokumentowano 625 gatunków roślin naczyniowych, co stanowi niemal połowę inwentarza polskiej flory. Ciekawszymi gatunkami są wrzosiec bagienny, elisma wodna oraz seler węzłobaldachowy. Ten ostatni ma na obszarze Parku Krajobrazowego „Łuk Mużakowa” jedyne stanowisko w Polsce.
Świat zwierząt reprezentowany jest przez wiele cennych gatunków ważek, ryb, płazów, gadów, ptaków a także ssaków. Wśród występujących na tym obszarze zwierząt warto wymienić rzadkie lub chronione gatunki, takie jak: traszka górska, bąk, bielik, rzęsorek rzeczek, nocek łydkowłosy i wilk.
Interesujący ze względów przyrodniczych jest również rezerwat Nad Młyńską Strugą, chroniący fragmenty nadrzecznych lasków łęgowych. Położony jest u ujścia Skrody do Nysy Łużyckiej. W rezerwacie wyznaczono ścieżkę przyrodniczą opatrzoną tablicami informacyjnymi.
Rdzawe wody zbiornika poeksploatacyjnego „Afryka”. Fot. z archiwum PIG-PIB
Dziedzictwo kulturowe
Uważa się, że pierwsi ludzie na obszarze Geoparku pojawili się już 9000 lat przed naszą erą. Byli to łowcy epoki kamiennej. Po nich ziemie te zasiedlali ludzie mezolitu – kultury łowiecko-zbierackiej. Następnie rejon Łuku Mużakowa zamieszkiwali pierwsi rolnicy ery neolitycznej, którzy znacząco wpłynęli na krajobraz poprzez prowadzenie tzw. gospodarki żarowej. W czasie epoki brązu na opisywanym obszarze pojawili się Serbołużyczanie, których dziedzictwo przetrwało do dziś. Kultura łużycka jest wciąż żywa po obu stronach granicy, a tradycje i zwyczaje Łużyczan po niemieckiej stronie zostały wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO. Z tego względu w Geoparku można spotkać m.in. dwujęzyczne tablice i typowe dla regionu budownictwo.
Historia wydobywania kopalin na tym obszarze sięga czasów prehistorycznych. Początkowo, wieleset lat przed naszą erą, pozyskiwano glinę, z której wyrabiano naczynia. Wraz z postępem cywilizacyjnym zmieniało się zapotrzebowanie na surowce. W epoce żelaza, jak sama nazwa wskazuje, dużą rolę odegrało żelazo, które na terenie Geoparku pozyskiwane było z rudy darniowej. Z XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o wydobywaniu glin ałunowych. Ten ciekawy minerał był wykorzystywany m.in. w garbarstwie, ale również jako środek na tamowanie krwawień. Zanim ten teren stał się sławny z wydobycia węgla brunatnego, pozyskiwano też z ziemi torf, piaski szklarskie oraz piaski i żwiry.
Wzmianki o występowaniu węgla pojawiały się już w dokumentach z przełomu XVII i XVIII w., a . początek górnictwa węgla brunatnego na tym obszarze datuje się na pierwszą połowę XIX w. Rozwój tej gałęzi przemysłu miał związek ze zmianami gospodarczymi oraz budową kolei. To właśnie w przekopach kolejowych napotkano wystąpienia pokładów węgla. Wzmożone zapotrzebowanie na ten surowiec i sprzyjające warunki jego występowania w rejonie Łuku Mużakowa przyczyniły się do dobrego rozpoznania budowy geologicznej obszaru. Węgiel wydobywano zarówno metodą odkrywkową, jak i wgłębną.
Górnictwo to ważny fragment historii Geoparku. Liczne kopalnie i zakłady przeróbcze, których działalność zakończyła się w latach 70. XX w., pozostawiły po sobie wyraźny ślad w krajobrazie.
Odwiedzając Geopark warto też obejrzeć zabytkowe budowle sakralne, średniowieczne wieże rycerskie, fortyfikacje miejskie, a w szczególności wyjątkowe obiekty architektury krajobrazu, którymi są założenia parkowe z XIX w. Wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO Park Mużakowski, Park rododendronów i azalii w Kromlau oraz Park Głazów Narzutowych w Nochten zwany „Największym ogrodem skalnym Europy” są dobrymi przykładami, że natura i człowiek mogą ze sobą świetnie współpracować.
Nowy Zamek w Parku Mużakowskim. Fot. Axel Heimken
Tekst: Agnieszka Ładocha, Jacek Koźma
Mapa: Magdalena Furca