Podstawowe informacje
Światowy Geopark UNESCO Kraina Wygasłych Wulkanów powstał w celu ochrony unikalnego dziedzictwa geologicznego, a w szczególności śladów aż trzech epizodów aktywności wulkanicznej, które miały miejsce na tym obszarze w przeszłości geologicznej.
Za działalność Geoparku odpowiada Stowarzyszenie Kaczawskie, które współpracuje z lokalną społecznością, rozwija zrównoważoną turystykę i prowadzi działania edukacyjne, przyczyniając się do promocji regionu.
Podejmowane w ramach Geoparku inicjatywy przybliżają turystom i okolicznym mieszkańcom historię geologiczną, bogactwo przyrody ożywionej oraz unikalne tradycje i kulturę tego regionu. Przyczyniają się do tego gęsta sieć szlaków turystycznych, ścieżek edukacyjnych oraz miejsca pełne wiedzy i informacji, takie jak Sudecka Zagroda Edukacyjna.
Liczne badania naukowe obszaru Gór i Pogórza Kaczawskiego pozwoliły dostrzec geologiczną, historyczną i kulturową wyjątkowość tego regionu. Na początku XXI w. podjęto działania w celu ochrony niezwykłego dziedzictwa Krainy Wygasłych Wulkanów, dzięki czemu po latach pracy, od 2024 r. region może poszczycić się statusem Światowego Geoparku UNESCO.
Fragment ekspozycji w Sudeckiej Zagrodzie Edukacyjnej w Dobkowie. Fot. z archiwum PIG-PIB
Lokalizacja
Światowy Geopark UNESCO Kraina Wygasłych Wulkanów położony jest w południowo-zachodniej Polsce. Obejmuje część Gór Kaczawskich z otaczającym je pogórzem oraz fragmentem Niziny Śląskiej. W całości znajduje się w województwie dolnośląskim, na terenie gmin: Wojcieszów, Złotoryja, Mściwojów, Bolków, Wądroże Wielkie, Pielgrzymka, Świerzawa, Złotoryja-miasto, Jeżów Sudecki, Paszowice, Legnickie Pole, Jawor, Zagrodno i Ruja. Biuro Geoparku znajduje się w malowniczym Dobkowie.
Dziedzictwo geologiczne
Skały znajdujące się na obszarze Światowego Geoparku UNESCO Kraina Wygasłych Wulkanów to świadectwo ponad 500 milionów lat historii geologicznej Ziemi.
Kraina Wygasłych Wulkanów w większości leży na obszarze dwóch dużych jednostek geologicznych: metamorfiku kaczawskiego i synklinorium północnosudeckiego. Fragmentarycznie, na północnym wschodzie obejmuje także Przedgórze Sudeckie. Wymienione jednostki powstawały przez miliony lat: od prekambru aż po czwartorzęd i zbudowane są z wielu odmian skalnych. Cechują je zróżnicowany stopień przeobrażeń i deformacji tektonicznych, a także różnorodność zespołów skamieniałości występujących w skałach osadowych.
Największą atrakcją tego obszaru są wyraźne ślady aż trzech okresów wulkanizmu, który występował na tym terenie na początku ery paleozoicznej (ok. 500–400 mln lat temu), u jej schyłku (ok. 300–280 mln lat temu) oraz w erze kenozoicznej (35–4 mln lat temu).
Na obszarze Geoparku bez trudu można obserwować pozostałości po podmorskich wylewach lawy, relikty dawnych kominów wulkanicznych oraz potoków lawowych. Najbardziej charakterystycznym obiektem pochodzenia wulkanicznego jest stożkowe wzgórze Ostrzyca, które wbrew pozorom nie jest wygasłym wulkanem, a fragmentem komina wulkanicznego, zachowanym i odpreparowanym przez procesy niszczące trwające od milionów lat. Przyroda ożywiona oraz nieożywiona w szczytowej części wzgórza została objęta ochroną w formie rezerwatu przyrody „Ostrzyca Proboszczowicka”.
Poza skałami pochodzenia magmowego, na obszarze Geoparku możemy zapoznać się z odsłonięciami skał metamorficznych i osadowych, które zapisały w sobie obecność mórz, oceanów i rzek, a także procesów metamorficznych i tektonicznych, które doprowadziły do przeobrażenia i deformacji poszczególnych odmian skalnych. Skały te służyły przez wieki także człowiekowi, stanowiąc źródło cennych kruszców, takich jak złoto, srebro i miedź, ale przede wszystkim były używane jako cenny materiał budowlany.
Na obszarze Geoparku wytyczono gęstą sieć szlaków turystycznych, umożliwiających zapoznanie się z większością istotnych stanowisk geologicznych.
Ostrzyca – wizytówka Geoparku, nazywana często „Śląską Fudżijamą”. Fot. z archiwum PIG-PIB
Dziedzictwo przyrodnicze
Bogata i długa historia geologiczna w połączeniu z bioróżnorodnością stanowią o wyjątkowości przyrody obszaru Geoparku. Spotkać tu można różnorodne siedliska roślinne, między innymi buczyny storczykowe, ciepłolubne dąbrowy, lasy klonowo-lipowe czy murawy kserotermiczne. W takich środowiskach występuje wiele cennych i chronionych gatunków roślin i zwierząt.
Wśród przedstawicieli fauny warto wymienić w szczególności: salamandrę plamistą, bociana czarnego, rzekotkę drzewną, muflona i traszkę. Zwracającymi uwagę przedstawicielami roślin i grzybów są: zanokcica języcznik, kruszczyk szerokolistny, pięknoróg największy, soplówka bukowa, gwiazdosz frędzelkowany, sromotnik smrodliwy, próchnilec maczugowaty oraz czasznica olbrzymia.
Przyroda ożywiona i nieożywiona na obszarze Geoparku objęta jest prawną ochroną w formie dwóch parków krajobrazowych, 10 rezerwatów przyrody, licznych pomników przyrody (m.in. Krucze Skały, Rataj, Dolina Drążnicy, Lisie Skały, Góra Wielisławka i Organy Wielisławskie) oraz stanowisk dokumentacyjnych.
Góra Wielisławka z Organami Wielisławskimi. Fot. z archiwum PIG-PIB
Dziedzictwo kulturowe
Występujące na obszarze Geoparku złoża surowców metalicznych i skalnych, korzystne położenie przy traktach komunikacyjnych, a także dostępność żyznych gleb spowodowały, że na tych terenach ludzie pojawili się już we wczesnym średniowieczu, zakładając osady kupieckie i górnicze. Tak powstawała między innymi Złotoryja, która jest najstarszym w Polsce miastem z prawami miejskimi.
Liczne kamieniołomy i budowle związane z wydobyciem i przeróbką surowców to nieodłączne elementy krajobrazu Krainy Wygasłych Wulkanów. Różnorodność pozyskiwanych na tych ziemiach surowców jest ogromna: od złota, przez miedź aż po surowce skalne, takie jak piaskowce i wapienie. Więcej informacji na temat historii górnictwa na terenie Geoparku można zdobyć m.in. w Muzeum Złota w Złotoryi oraz w Sudeckiej Zagrodzie Edukacyjnej, która jest centrum edukacji multimedialnej regionu.
Warto też przyjrzeć się zabytkom architektury, których na obszarze Geoparku nie brakuje. Perłą regionu jest Kościół Pokoju w Jaworze, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Niemal każde miasteczko może pochwalić się średniowiecznym kościołem, a przy drogach często można spotkać kamienne krzyże pokutne, czyli tak zwane krzyże pojednania, stawiane w średniowieczu w miejscu popełnionej zbrodni. Nie wszystkie zamki i pałace przetrwały do dziś w dobrej kondycji, ale kilka z nich, w tym m.in. zamki w Grodźcu, Bolkowie, Świnach i Niesytnie, zostało udostępnionych do zwiedzania.
Kościół Pokoju w Jaworze. Fot. z archiwum PIG-PIB
Tekst: Agnieszka Ładocha, Aleksander Kowalski
Mapa: Magdalena Furca