Geopark „Dolina Kamiennej"

fot11-mini2

Malowniczy przełom rzeki Kamiennej słynie z naturalnych odsłonięć i starych kamieniołomów skał mezozoicznych, zawierających bogatą faunę kopalną organizmów morskich oraz tropy dinozaurów pozostawione w okresach wynurzeń.



Dolina Kamiennej, wraz z dopływami, między obszarem źródłowym tej rzeki w okolicach Sołtykowa a okolicami Bałtowa (Skarbki) stanowi wyjątkowo cenny w skali europejskiej i światowej obszar przyrodniczo-kulturowy. Nagromadzone wzdłuż niej obiekty geologiczne, reprezentujące odsłonięcia skał paleozoicznych (dewonu), mezozoicznych (triasu i jury) oraz czwartorzędowych, zawierają cenne obiekty litologiczne, paleontologiczne, mineralogiczne i tektoniczne, które wymagają podjęcia pilnej ochrony, dając jednocześnie szansę na wykorzystanie ich walorów edukacyjnych. Dodatkowo jest to region o wyjątkowo bogatej historii kultury (w tym kultury materialnej, powiązanej z występującymi tutaj zasobami naturalnymi). Właśnie dlatego geopark „Dolina Kamiennej” będzie przyrodniczo-historycznym obszarem integracji wielu dziedzin wiedzy i edukacji, przede wszystkim geologii, paleontologii oraz archeologii i historii – od paleolitu, poprzez neolit i epokę żelaza okresu rzymskiego po Staropolski Okręg Przemysłowy.

Geopark „Dolina Kamiennej” będzie się składał z sieci 29 geostanowisk (oraz 60 dodatkowych rezerwatów, pomników przyrody ożywionej, stanowisk archeologicznych, historycznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych), połączonych w jeden system ochronno-informacyjno-edukacyjny.

Na siedzibę centrum edukacyjno-muzealnego Geoparku „Dolina Kamiennej” proponuje się istniejącą już placówkę – Ekomuzeum im. Jana Pazdura w Starachowicach. Ważnymi ośrodkami edukacyjno-informacyjnymi będą ponadto: Rezerwat Archeologiczny „Krzemionki Opatowskie” (wraz z wykonaną ekspozycją geologiczną) oraz Bałtowski Park Jurajski w Bałtowie.


LOKALIZACJA


W ujęciu:

  • geograficznym (podział Kondrackiego) - makroregion: Wyżyna Kielecka, w tym fragmenty czterech mezoregionów: Płaskowyż Suchedniowski, Garb Gielniowski, Przedgórze Iłżeckie i Wyżyna Sandomierska
  • geologicznym (jednostki strukturalne) - północne, permsko-mezozoiczne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich
  • administracyjnym - północna część województwa świętokrzyskiego, tereny powiatów: kieleckiego, koneckiego, skarżyskiego, starachowickiego, ostrowieckiego i opatowskiego

 

dolinakamiennej-490
Uproszczona mapka projektowanego geoparku

GEOSTANOWISKA

Gagaty Sołtykowskie - rezerwat położony na terenie byłego wyrobiska cegielni w Sołtykowie, zawierający unikalny zapis kopalnego ekosystemu wczesnojurajskiego równi aluwialnej (środowiska anastomozujących i meandrujących koryt rzecznych, wraz z okoliczną równią zalewową z jeziorami i bagnami). Występują w nim szczątki flory, owadów, małży, ślady bezkręgowców, tropy, gniazda i szczątki kostne dinozaurów, w tym najstarsze znane dowody stadnego trybu życia dinozaurów – cztery równoległe szlaki tropów młodych zauropodów. Z tego stanowiska pochodzą także wielkie, znakomicie zachowane tropy największego znanego drapieżnika, jaki kiedykolwiek występował na obecnym terytorium Polski - olbrzymie tropy allozauroida. To między innymi na podstawie znalezisk tropów dinozaurów w Sołtykowie stwierdzono, że niektóre dinozaury potrafiły pływać. Znaleziono też tutaj tropy wczesnych ssaków. Kopalne zapisy dawnych ekosystemów są szczególnie istotne dla promocji ochrony przyrody i edukacji ekologicznej, gdyż pozwalają zrozumieć prawidłowości dotyczące obecnych ekosystemów i pod wieloma względami przewidywać ich przyszłość. Staraniem Państwowego Instytutu Geologicznego oraz Nadleśnictwa Stąporków w 1999 roku zabezpieczono w Sołtykowie unikatową powierzchnię ze szlakami tropów dinozaurów, nakryto ją wiatą i ustawiono tablicę informacyjną. Jest to obok wystawy paleontologicznej Ekomuzeum w Starachowicach oraz Bałtowskiego Parku Jurajskiego istniejący już częściowo obiekt przyszłego geoparku „Dolina Kamiennej".

 


Gromadzice - odkrywki naturalne i byłe kamieniołomy, położone na terenie prywatnym w Gromadzicach (fot. 6, 7), zawierające bogaty zespół kopalnej wczesnojurajskiej flory, opisywany od XIX wieku w klasycznych pracach przez Mariana Raciborskiego i Alinę Makarewiczówną jako flora z Gromadzic. Ponadto występują tutaj skamieniałości małży (niekiedy na ich muszlach znajduje się kapsułki jajowe ślimaków) i dobrze zachowane tropy dinozaurów. Bardzo istotny dla nauki i edukacji jest zapis w postaci sukcesji bardzo zróżnicowanej sedymentacji rzecznej, deltowej i płytkomorskiej wraz z widocznymi powierzchniami transgresji i zalewów morskich, a także glebami kopalnymi i warstwami węgla. Geostanowiska położone są w malowniczym kompleksie leśnym na urozmaiconej krajobrazowo skarpie wzdłuż Kamionki, będącej dopływem Kamiennej.

 

 Gromadzice, tzw. dolne odsłonięcie w skarpie potoku Kamionka – widoczne wczesnojurajskie kanałowe utwory rzeczne, na których spoczywają (nad powierzchnią transgresji) utwory równi deltowej. Fot. G. Pieńkowski

Gromadzice, tzw. dolne odsłonięcie w skarpie potoku Kamionka – widoczne wczesnojurajskie kanałowe utwory rzeczne, na których spoczywają (nad powierzchnią transgresji) utwory równi deltowej. Fot. G. Pieńkowski

 

Gromadzice, tzw. górne odsłonięcia (dawne kamieniołomy) – profil utworów przybrzeżnych i deltowych z warstwami węgla. Fot. G. Pieńkowski

Gromadzice, tzw. górne odsłonięcia (dawne kamieniołomy) – profil utworów przybrzeżnych i deltowych z warstwami węgla. Fot. G. Pieńkowski


Podole koło Opatowa – stare kamieniołomy z wyjątkowo czytelnym profilem kopalnych, wczesnojurajskich delt, skamieniałościami małżów, florą, glebami kopalnymi i tropami dinozaurów.

 

Podole koło Opatowa – nieczynne kamieniołomy z wczesnojurajskimi utworami deltowymi. Fot. G. Pieńkowski 

Podole koło Opatowa – nieczynne kamieniołomy z wczesnojurajskimi utworami deltowymi. Fot. G. Pieńkowski


Bałtów-Zarzecze i Stoki – odsłonięcia naturalne i stare kamieniołomy malowniczego przełomu Kamiennej z bogatą późnojurajską fauną organizmów morskich. W okresach wynurzeń płycizny i plaże były penetrowane przez dinozaury i pterozaury, które pozostawiły tu swoje ślady (tropy gadów latających opisano z kamieniołomu w Wierzbicy). Znany na całą Polskę jest Jurapark z modelami dinozaurów naturalnej wielkości.

 

Nieczynny kamieniołom Bałtów-Zarzecze – eldorado dla poszukiwaczy skamieniałości. Fot. G. Pieńkowski 

Nieczynny kamieniołom Bałtów-Zarzecze – eldorado dla poszukiwaczy skamieniałości. Fot. G. Pieńkowski

 

Przyciągający tysiące turystów Jurapark w Bałtowie. Fot. G. Pieńkowski
Przyciągający tysiące turystów Jurapark w Bałtowie. Fot. G. Pieńkowski



tekst: Grzegorz Pieńkowski



POLECANE PUBLIKACJE
GIERLIŃSKI G. & PIEŃKOWSKI G. 1999 - Dinosaur track assemblages from the Hettangian of Poland. Geological Quarterly, 43: 329–346.
GIERLIŃSKI G., NIEDŹWIEDZKI G. & PIEŃKOWSKI G. 2001 - Gigantic footprint of theropod dinosaur in the Early Jurassic of Poland. Acta Palaeontologica Polonica, 46: 441-446.
GIERLIŃSKI G., PIEŃKOWSKI G. & NIEDŹWIEDZKI G. 2004 - Tetrapod track assemblage in the Hettangian of Sołtyków, Poland, and its paleoenvironmental background. Ichnos, 11: 195-213.
NIEDŹWIEDZKI G. 2011 - Tropy dinozaurów z wczesnojurajskiego ekosystemu z Sołtykowa w górach Świętokrzyskich. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 447: 49–98.
NIEDŹWIEDZKI G. & PIEŃKOWSKI G. 2004 - A dinosaur track association from the Early Jurassic deltaic deposits of Podole near Opatów, Poland. Geological Quarterly, 48 (4): 333-338.
PIEŃKOWSKI G. 2004 - The epicontinental Lower Jurassic of Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 12: 1-156.
PIEŃKOWSKI G. 2004 – Sołtyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych. Tomy Jurajskie, 2: 1-16.
PIEŃKOWSKI G. & GIERLIŃSKI G. 1987 – New finds of dinosaur footprints in Liassic of the Holy Cross Mts. and its palaeoenvironmental background. Przegląd Geologiczny, 35: 199–205.
PIEŃKOWSKI G. & GUTOWSKI J., 2004 - Genesis of the Upper Oxfordian flints in Krzemionki Opatowskie (Poland). Tomy Jurajskie, 2: 101-108.
PIEŃKOWSKI G. & NIEDŹWIEDZKI G. 2005 - Pterosaur tracks from the Early Kimmeridgian intertidal deposits of Wierzbica, Poland. Geological Quarterly, 49 (3): 339-346.
PIEŃKOWSKI G. & NIEDŹWIEDZKI G. 2008 - Invertabrate trace fossil assemblages from the Lower Hettangian of Sołtyków, Holy Cross Mountains, Poland. Volumina Jurassica, 6: 109-131, Proceedings of the 7th International Congress on the Jurassic System, September 6-18, 2006, Kraków, Poland.
PIEŃKOWSKI G. & UCHMAN A. 2009 - Ptychoplasma conica isp. nov. — a new bivalve locomotion trace fossil from the Lower Jurassic (Hettangian) alluvial sediments of Sołtyków, Holy Cross Mountains, Poland. Geological Quarterly, 53: 397-406.