W dniach 17 – 20 września 2019 roku odbyła się sesja referatowa i konferencja terenowa o charakterze warsztatów naukowych i szkoleniowych pt. „Od podnóża Tatr po brzeg Karpat. Współczesne wyzwania kartografii geologicznej". Warsztaty zostały zorganizowane z inicjatywy dr. hab. prof. PIG-PIB Leszka Jankowskiego, a organizatorem konferencji był Oddział Karpacki Państwowego Instytutu Geologicznego – PIB. Konferencja przeznaczona była głównie dla geologów, kartografów, pracowników przedsiębiorstw geologicznych i firm naftowych.
Celem tego wydarzenia naukowego było przestawienie nowych koncepcji odnoszących się do rozwoju orogenu Karpat, sformułowanych głównie przez L. Jankowskiego. Dodatkowo, celem konferencji było zainteresowanie młodych adeptów geologii oraz doktorantów i studentów kartografią geologiczną. Zgodnie z nazwą konferencji, przedstawiono szereg odsłonięć zlokalizowanych między obszarem podtatrzańskim, a brzegiem Karpat.
Pierwszego dnia w Oddziale Karpackim PIG-PIB odbyła się sesja referatowa, na której wygłoszono szereg referatów o bardzo zróżnicowanej tematyce. Przedstawiono m.in. nowe poglądy na rozwój geomorfologii Karpat (L. Jankowski, W. Margielewski). Zwrócono uwagę na wpływ dodatkowych etapów rozwoju tektonicznego na geomorfologię Karpat. Przykładowo, etap formowania uskoków przesuwczych miał zasadniczy wpływ na rozwój sieci rzecznych. Podobnie etap kolapsu orogenicznego, w którym - jak podkreślili autorzy - doszło do przesuwu, najczęściej ku południowi, szeregu masywów w obrębie Karpat.
Przedstawiono nowe metody tworzenia modeli sejsmicznych, przetwarzania i sposobu przedstawiania obrazu sejsmicznego o zdecydowanie lepszej rozdzielczości w stosunku do dotychczas uzyskiwanych (J. Probulski). Wyniki szeregu badań petrograficznych i geochemicznych stref melanży odkrytych w Karpatach przez L. Jankowskiego (K. Jarmołowicz-Szulc i G. Leśniak) wskazują na istotną rolę stref melanży w systemie naftowym oraz przepływie fluidów mineralnych i węglowodorów w obrębie orogenu.
Dyskusja przy odsłonięciu
Omówiona została nowa metoda badań polegająca na pomiarach ekshalacji radonu bardzo użyteczna w kartografii geologicznej (S. Kowalska i inni). Przedstawione zostały także wyniki badań palinofacji (A. Filipek), opisujących charakter i warunki sedymentacji facji Karpat – istotne jest tu ukazanie raczej płytkowodnych warunków sedymentacji wielu facji. Badania ukazały całkowitą błędność interpretacji profilu potoków w zlewni Wielkiego Grajcarka, gdzie obserwować można kompleksy chaotyczne, a nie uporządkowane profile (M. Jugowiec i inni). Jeden z referatów (M. Łoziński i inni) poświęcony był omawianemu później w czasie wycieczek terenowych regionowi tzw. basenu orawsko-nowotarskiego.
Na początku pierwszego dnia warsztatów terenowych przedstawiono profil w okolicach Maruszyny - potok Mały Rogoźniczek. Przedstawiony profil uznano, odmiennie niż w dotychczasowych pracach, jako profil południowego skrzydła antykliny pienińskiej, zaliczonej do jednostki magurskiej. Jądrową część tej antykliny stanowi tu kompleks chaotyczny o typie bloków w matriks, gdzie bloki to głównie ogromne niekiedy skały wapienne, znane jako Pieniński Pas Skałkowy. Według koncepcji L. Jankowskiego zostały one zrzucone ze rejonu stanowiącego ówczesną granicę orogenu (tzw. front laramijski) – matriks w tym przypadku stanowią tu „fliszowe” skały późnej kredy, określane tradycyjnie jako osłona pasa skałkowego.
Łupki pstre profilu południowego skrzydła antykliny pienińskiej. Potok Mały Rogoźnik
Potok Mały Rogoźnik. Typ struktury kwiatowej
Profil eocenu południowego skrzydła antykliny pienińskiej
W kolejnych odsłonięciach ukazano kompleksy chaotyczne, odsłonięte w potokach Średni i Trawny (dorzecze Wielkiego Rogoźnika). Widoczne w nich profile przedstawiają bezdyskusyjnie profil o typie kompleksów chaotycznych (odkrytych w Karpatach przez L. Jankowskiego w latach 90-tych), przedstawiany dotychczas błędnie jako profil o pełnej sukcesji. Ukazano w odsłonięciu także utwory miocenu, wskazujące na znacznie większe ich rozprzestrzenienie niż w obrębie tzw. basenu orawsko - nowotarskiego. Ostatnie odsłonięcia pierwszego dnia ukazały relacje utworów tzw. czarnego fliszu (warstw ze Sztolni) z otaczającymi skałami. Te relacje były przedmiotem ciągnących się przez lata dyskusji, opartych jedynie o badania stratygraficzne. W przedstawionej tu koncepcji uznano - zarówno na podstawie badań stratygraficznych (przede wszystkim badań pyłków), ale przede wszystkim na podstawie obserwacji relacji przestrzennych - ich wiek jako kredowy, młodszy od dobrze rozpoznanego w Karpatach poziomu utworów pstrych.
W drugim dniu warsztatów zaprezentowano rejon babiogórski. W odsłonięciu usytuowanym w przełomowym odcinku Skawicy ukazano blokowy rozpad obszaru przyległego do doliny rzeki, który ma wpływ na jej nierównomierne podnoszenie. Według prowadzących warsztaty proces ten wynikł z dwóch procesów tektonicznych: tzw. ekstensji wzdłużnej, powodującej rozpad na bloki obszaru przy strefach uskoków przesuwczych oraz z procesu kolapsu. Zwrócono uwagę na proces przemieszczania bloków w wyniku kolapsu w obrębie orogenu oraz na proces wynoszenia masywu Babiej Góry, stowarzyszony z obsuwaniem (od szczytu masywu) mas skalnych, zwłaszcza południowego skłonu masywu. Wynika to z procesu wynoszenia strefy poduskokowej (tzw. footwall elevation). Przedstawiono też nową koncepcję powstawania przełomów dużych rzek, m.in. przełomu Dunajca, jako proces nie wynikający z wcinania się rzeki, ale z biernego wykorzystywania przez rzekę powstałych w czasie procesu ekstensji przyuskokowej stref rozłamów między blokami.
W kolejnym odsłonięciu w Koszarawie ukazano strefę tektoniczną (typ melanżu tektonicznego), związaną z opisanym wcześniej przez prowadzących procesem obsuwania i poślizgu wielkich bloków w Karpatach. Ten proces ma obecnie ogromny wpływ na obraz kartograficzny Karpat. Ze względu na pogodę (opady śniegu w rejonie babiogórskim) zrezygnowano z przedstawienia profili brzeżnej części Karpat, zwanymi tradycyjnie jednostką podśląską. Według prowadzących, profile zaliczane do jednostki podśląskiej przedstawiają kompleksy chaotyczne - obecnie o typie melanżu tektonicznego, a pierwotnie powstałe jako kompleksy zrzucone z brzegu orogenu Karpat w okresie miocenu.
Koszarawa - strefa melanżu, ławica nasączona ropą naftową
W ostatnim dniu warsztatów przedstawiono fragment profilu tzw. jednostki podśląskiej – głównie brzeżne facje ówczesnego kredowego basenu stanowiącego ówczesny basen przedpola, czyli tzw. basen Karpat zewnętrznych. Ów basen rozwinięty został na przedpolu wcześniej zestalonego orogenu Karpat, zwanego tradycyjnie Karpatami wewnętrznymi. Ukazany profil stanowią głównie skłonowe lub szelfowe facje margli i płytkowodnych piaskowców. W ukazanej dalej tzw. strefie lanckorońsko – żegocińskiej (wg prowadzących rozciągniętej daleko w głąb Karpat, aż do rejonu Smilna) obserwowano utwory głównie kredy stektonizowane do postaci melanżu tektonicznego. Strefa lanckorońsko-żegocińska już w latach 90-tych uznana przez L. Jankowskiego za strefę melanżu. Podobne utwory o typie melanżu tektonicznego obserwować można w obrębie tzw. okna tektonicznego Wiśniowej.
Rybie Nowe. Margle żegocińskie
Rybie Nowe. Profil utworów górnej kredy brzegowej strefy basenu Karpat
Rybie Nowe. Strefa lanckorońsko - żegocińska. Melanż tektoniczny
Rybie Nowe. Strefa silnie stektonizowana strefa w obrębie - tzw. strefy lanckorońsko-żegocińskiej
Warsztaty zakończono w rejonie tzw. Pieninek Skrzydlańskich. Jest to rejon o szczególnie pięknym obrazie morfologii terenu – widoczny jest tu krajobraz w typie rozczłonkowanych pagórków, rozdzielanych obniżeniami (podobnym do rejonu Pienin). Według prowadzących warsztaty wynika to z uformowania tu strefy o typie struktury kwiatowej, z mnóstwem stref melanży separujących odporne na wietrzenie bloki piaskowca cergowskiego.
Skawica. Struktury pogrązowe na powierzchniach stropowych
Skawica. Uskoki normalne w obrębie warstw nadmagurskich
Stanowisko miocenu na utworach fliszu Podhala
Co warte podkreślenia, warsztaty były jedyną konferencją terenową, zorganizowaną przez Państwowy Instytut Geologiczny w jego roku jubileuszowym. W konferencji terenowej wzięło udział ponad 50 osób (znacznie więcej uczestników miała sesja referatowa). Cieszy udział w wydarzeniu przedstawicieli PGNiG, którzy wykazują duże zrozumienie roli kartografii dla rozwoju geologii. Mamy nadzieję, że kolejne edycje konferencji przyciągną większe grono osób zainteresowanych tą tematyką.
Tekst: Leszek Jankowski
Zdjęcia: Paweł Kuć
