Przegląd Geologiczny (2001-05) tom 49

KALENDARIUM
362 Informacje o przyszłych wydarzeniach - Barbara Żbikowska
364 Przegląd ważniejszych wydarzeń - Barbara Żbikowska
KONGRESY, SYMPOZJA I KONFERENCJE
463 VII Sesja Sekcji Petrologii Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego - Osieczany k. Krakowa, 13-15.10.2000 - Jacek Puziewicz
KRONIKA
358 Nowa Rada Geologiczna
368 Nowe możliwości wykorzystania wyrobisk górniczych w likwidowanych kopalniach węgla kamiennego - Ewa Zalewska
RECENZJE
369 P. DOBAK - Rola czynnika filtracyjnego w badaniach jednoosiowej konsolidacji gruntów - Witold Cezariusz Kowalski
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
370 Aktualia ropy naftowej i gazu ziemnego - Jerzy Zagórski
ARTYKUŁY INFORMACYJNE
373 Kierunki działań ministra środowiska w dziedzinie koncesji geologicznych - Henryk Jacek Jezierski
377 Badania magnetotelluryczne w Polsce - przeszłość, stan obecny i plany na przyszłość widziane z perspektywy Przedsiębiorstwa Badań Geofizycznych - Andrzej Gajewski

Historia badań magnetotellurcznych liczy w Przedsiębiorstwie Badań Geofizycznych (PBG) 40 lat. Przez pierwsze trzydzieści lat wykonano w Polsce, głównie w Karpatach, kilkaset sondowań magnetotellurycznych i pomiarów tellurycznych aparaturami analogowymi, gdzie w charakterze czujników magnetycznych zastosowano systemy Bobrowa. W 1997 r. PBG zakupiło nową aparaturę magnetotelluryczną MT-1, skonstruowaną przez firmę EMI - Kalifornia, USA. We współpracy ze specjalistami z Akademii Górniczo-Hutniczej i Uniwersytetu Stanowego w Berkeley, PBG wdrożyło system do produkcji. Posiada on następujące zalety w stosunku do dotychczas stosowanych w Polsce: 1) Szeroki zakres częstotliwościowy rejestracji w przedziale 0,0005-25 000 Hz pozwalający na wiarygodną interpretację utworów leżących płycej. 2) Zastosowanie techniki referencyjnej w rejestracji i przetwarzaniu danych magnetotellurycznych, pozwalających na eliminację zakłóceń elektromagnetycznych. 3) Możliwość synchronicznej rejestracji maksymalnie 10 kanałów dla jednego zestawu aparaturowego oraz dla dowolnej liczby aparatur, co pozwoliło na eliminację wpływu niejednorodności przypowierzchniowych i na stosowanie jej w szczegółowych badaniach prospekcyjnych dla utworów względnie płytkich. Zakup i wdrożenie do produkcji sytemu MT-1 zbiegł się z opracowaniem przez trzy instytucje, tj. Państwowy Instytut Geologiczny, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. i Przedsiębiorstwo Badań Geofizycznych „Projektu badań magnetotellurycznych w Karpatach”. Projekt ten jest do dnia dzisiejszego realizowany. Poza tym z inicjatywy Przedsiębiorstwa Badań Geofizycznych opracowano międzynarodowy projekt nt.: „Bank danych geofizycznych i geologicznych Karpat - zebranie i unifikacja danych dla celów energetycznych i ochrony środowiska”, który będzie w przyszłości finansowany w ramach 5 programu ramowego z funduszy Unii Europejskiej. W najbliższej przyszłości Przedsiębiorstwo Badań Geofizycznych wystąpi z inicjatywą zastosowania wysokoczęstotliwościowego systemu MT-1 do rozwiązywanie innych problemów w kraju i zagranicą.
383 Marketing w jednostkach badawczo-rozwojowych na przykładzie Państwowego Instytutu Geologicznego - Grzegorz Pieńkowski
RECENZOWANE ARTYKUŁY NAUKOWE
384 Brom i stront w najstarszej soli kamiennej (Na 1) na wyniesieniu Łeby (na przykładzie otworu wiertniczego Orle ONZ-1) - Hanna Tomassi-Morawiec

Zawartość bromu w najstarszej soli kamiennej (Na1) w otworze Orle ONZ-1 z reguły przekracza 40 ppm i wskazuje, że sole te powstały w wyniku ewaporacji wód morskich. Nieliczne próbki o niższej koncentracji bromu (około 30 ppm) mogą stanowić mieszaninę soli pierwotnych i wtórnych. Badane utwory powstały w płytkiej strefie zbiornika ewaporatowego w facjach lagunowych. Macierzyste stężenia solanek były niskie i podlegały niewielkim wahaniom. Podwyższone koncentracje strontu w halitytach w porównaniu z utworami solnymi z innych otworów wiertniczych są związane głównie z dużą domieszką siarczanu wapnia w soli kamiennej. Wysoki stosunek zawartości strontu do zawartości wapnia w niektórych próbkach wskazuje na dostawy tego pierwiastka z obszarów urzonych.
389 Osuwiska w dolinie Wisłoki na terenie projektowanego zbiornika w Kątach (Beskid Niski) - Antoni Wójcik, Wojciech Rączkowski

Przedstawiono rozmieszczenie osuwisk na terenie projektowanego zbiornika Krempna w Beskidzie Niskim. Omówione zostało przewidywane oddziaływanie osuwisk na zaporę i zbiornik wodny. Niektóre z występujących w tej części doliny Wisłoki osuwisk mogą utrudniać budowę zapory i wpływać na zmiany linii brzegowej powstającego zbiornika. W tym wypadku należy przeprowadzić dokładne badania i prace monitoringowe w czasie planowych prac budowlanych.
MAŁOPOLSKA PROWINCJA NAFTOWA - GEOLOGIA I ZŁOŻA WĘGLOWODORÓW pod redakcją Pawła H. Karnkowskiego
396 Paleogeografia basenów Małopolskiej Prowincji Naftowej w mezozoiku i kenozoiku na tle ewolucji obszaru wokółkarpackiego - Jan Golonka, Michał Krobicki, Nestor Oszczypko, Andrzej Ślączka

Odtworzono mezozoiczno-kenozoiczną paleogeografię i ewolucję basenów naftowych w obszarze wokółkarpackim w nawiązaniu do tektoniki płyt i pozycji głównych elementów skorupy badanego obszaru w globalnym układzie odniesienia. W wyniku mezozoicznych ryftów wzdłuż północnej krawędzi oceanu Tetydy powstało szereg basenów typu oceanicznego, takich jak Meliata i basen pieniński. Ocean alborańsko-liguryjsko-pieniński powstał w wyniku oddzielenia się Gondwany i Laurazji jako fragment tektonicznego sytemu rozpadu Pangei. W okresie od późnej jury do wczesnej kredy rozwinął się ryft Karpat zewnętrznych.
Na przełomie kredy i paleocenu nastąpiło zamknięcie basenu pienińskiego pasa skałkowego. W okresie od eocenu do wczesnego miocenu terrany Adri-Alkapy i Karpat wewnętrznych kontynuowały ruch w kierunku północnym, a ich kolizja z płytą euroazjatycką doprowadziła do powstania pryzmy akrecyjnej Karpat zewnętrznych i basenu przedgórskiego. Pod koniec miocenu środkowego uformowały się ostatecznie nasunięcia Karpat Zachodnich, podczas gdy w Karpatach Wschodnich ruchy te przetrwały do końca pliocenu.
401 Środowiska sedymentacji i właściwości zbiornikowe utworów najwyższej jury i kredy dolnej rejonu Brzezówka-Zagorzyce na tle budowy geologicznej S części zapadliska przedkarpackiego - Andrzej Maksym, Anna Baszkiewicz, Zenona Gregosiewicz, Bogusław Liszka, Paweł Zdanowski

Prace przy poszukiwaniu ropy naftowej i gazu ziemnego, prowadzone od wielu lat w południowej części zapadliska przedkarpackiego, pozwoliły uściślić wiedzę na temat budowy geologicznej tej części Polski. Występowanie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w bloku tektonicznym Brzezówki dało podstawy do dalszych poszukiwań węglowodorów w sąsiednim rejonie Zagorzyc. W ramach prowadzonych prac wykonano otwór Zagorzyce-7, z którego pobrano rdzeń w interwale odpowiadającym głównemu interwałowi złożowemu w rejonie Brzezówki. Na podstawie analizy materiału rdzeniowego z rejonu Zagorzyc i Brzezówki zinterpretowano środowiska sedymentacji, odtworzono historię diagenetyczną horyzontów złożowych, wskazano poziomy zbiornikowe, które na podstawie profilowań geofizyki otworowej zostały ze sobą skorelowane. Występowanie węglowodorów, głównie gazu ziemnego, związane jest z dolnokredowymi, węglanowymi utworami ogniwa wapienno-marglistego serii z Ropczyc oraz utworami serii z Dębicy. Osadzały się one głównie w środowiskach lagun, równi pływowych, niskoenergetycznych barier, płycizn zewnętrznych i obrzeżenia platformy. Zachodzące przemiany diagenetyczne modyfikowały właściwości zbiornikowe skał. Wykonane badania pozwoliły powiązać serie zbiornikowe ze strefami płytkich barier poddawanych procesom rozpuszczania i dodatkowo powierzchniowemu wietrzeniu. Procesy cementacji, zachodzące podczas diagenezy morskiej oraz wczesnego pogrzebania, przyczyniły się do redukcji pierwotnej porowatości, a miejscami do jej całkowitego braku.
408 Przewidywana wartość skał macierzystych: Małopolska Prowincja Naftowa na tle prowincji światowych w późnej jurze-wczesnej kredzie - Jan Golonka, Michał Krobicki, Wolfgang Kiessling, Natalia J. Bocharova, Mary Edrich, Robert Pauken, Jim Wildharber

Oszacowanie przewidywanej wartości skał macierzystych dla trzydziestu sześciu regionów późnojurajsko-wczesnokredowych wykazało związek między wydajnością trzech głównych procesów kontrolujących zawartość substancji organicznej a całkowitym potencjałem węglowodorów. Produktywność biologiczna, brak rozcieńczania substancji organicznej przez sedymentację i zachowanie substancji organicznej w środowisku osadzania w specyficznych warunkach paleogeograficznych, klimatycznych i tektonicznych miejsc, gdzie górnojurajskie-dolnokredowe morskie skały macierzyste są znane lub przewidywane, ma wpływ na przewidywaną wartość skał macierzystych (SRPV). Modelowanie SRPV umieściło marginalne baseny Tetydy wśród basenów w których mogły się osadzić najlepsze górnojurajsko-dolnokredowe skały macierzyste na świecie. Baseny południowo-kaspijski i Azji Środkowej zajmują ósmą pozycję na liście, basen karpacki zaś pozycję dziewiątą. Wysoka produktywność organiczna w basenie karpackim jest spowodowana przez prądy wznoszące (upwelling) i warunki ograniczające w wąskich basenach ryftowych.
412 Wpływ synsedymentacyjnych nasunięć i fałdowań na wyniki dwuwymiarowych modelowań generowania węglowodorów w obszarze wschodniej części Karpat polskich - Jan Kuśmierek, Tomasz Maćkowski, Artur P. Łapinkiewicz

Zrekonstruowane modele formowania się systemu naftowego są oparte na zintegrowanych zbiorach danych powierzchniowych i wgłębnych, wynikach badań strukturalnych i analitycznych oraz interpretacji geofizycznych profilowań odwiertów. Modelowania procesów generowania węglowodorów wykonano na scyfrowanych przekrojach paleogeologicznych odwzorowujących ewolucję strukturalną fliszowych formacji ropogazonośnych wschodniej części Karpat polskich w młodszym trzeciorzędzie. Analiza porównawcza dwuwymiarowych modeli paleostrukturalnych - zrekonstruowanych metodą bilansowania przekrojów - wykazała, że fałdy i nasunięcia zaczęły się formować już w starszym oligocenie, wyodrębniając lokalne strefy o narastającym gradiencie subsydencji tektonicznej. Zastosowanie pakietów oprogramowania StrataModel umożliwiło jednocześnie przestrzenno-czasową interpolację parametrów geochemicznych, petrofizycznych i geotermicznych niezbędnych w celu zrekonstruowania dynamiki procesów generowania węglowodorów. Współczynniki termicznej transformacji materii organicznej w fazę węglowodorową wyliczano jako funkcję czasu, paleotemperatur i zmiennych parametrów kinetycznych kerogenu. Wyniki modelowań dokumentują wpływ synsedymentacyjnych deformacji tektonicznych na wyodrębnienie integralnych podsystemów naftowych, zasilających węglowodorami przyległe kulminacje strukturalne.
417 Stratygrafia sekwencji, petrogeneza i potencjał zbiornikowy piaskowców istebniańskich i ciężkowickich w zachodniej części fałdu Iwonicza Zdroju - Anna Baszkiewicz, Piotr Dziadzio, Jaromir Probulski
425 Paleogeograficzna pozycja fliszu jednostki Obidowej-Słopnic w basenie Karpat zewnętrznych - Kazimierz Żytko, Tomasz Malata

Kredowo-paleogeński flisz jednostki Obidowej-Słopnic (OS) był uważany dotychczas za przedłużenie płaszczowiny dukielskiej pod przykryciem płaszczowiny magurskiej. Obecna analiza tego fliszu w profilach kilku otworów wskazuje, że jest to raczej przedłużenie jednostki skolskiej (SK). Sukcesja OS ma cechy fliszu SK, jak dolnosenoński piaszczysty flisz, charakterystyczne zlepieńce z klastami czarnych łupków (zlepieńce z Makówki), ciemne mułowce z egzotykami (iły babickie) i piaskowce glaukonitowe paleocenu (piaskowce z Jamny). Klasty czarnych łupków dolnej kredy występują w utworach górnej kredy obu sukcesji - OS i SK. Zapis gamma i neutron-gamma dolnej granicy warstw z Rdzawki wskazuje, że odpowiadają one dolnooligoceńskim warstwom menilitowym (nie są „czarnym eocenem”). W warstwach krośnieńskich sukcesji OS są obecne duże olistolity starszego fliszu. Warstwy te są odsłonięte w oknie Mszany Dolnej i być może przypienińskich odsłonięciach stektonizowanych mioceńskich utworów. Wskazuje na to stektonizowany flisz tego wieku stwierdzony w głębokiej części otworu NT1 (nieznany poza jednostką skolską w Karpatach zewnętrznych). Jednostka SK/OS zbliża się skośnie do pienińskiego pasa skałkowego koło Nowego Targu
431 Ewolucja strukturalna podłoża mioceńskiego basenu przedkarpackiego (obszar pomiędzy Krakowem a Przemyślem) - Paweł H. Karnkowski, Wojciech Ozimkowski

W miocenie, na obszarze obecnie wschodniej części polskiego zapadliska przedkarpackiego, istniał basen sedymentacyjny utworzony wskutek obciążenia nasuwających się Karpat. Zanim to nastąpiło, obszar przedgórza był intensywnie erodowany. Paleogeńska morfologia była bardzo urozmaicona i miała istotny wpływ na sedymentację późniejszych sekwencji mioceńskich. Dotychczas nie powstała jakościowa mapa paleomorfologiczna okresu przedmioceńskiego na omawianym terenie. Obecnie taka rekonstrukcja wydaje się możliwa. Wykorzystując procedurę palinspastyczną obecny strop podłoża miocenu podniesiono o przybliżoną wartość pogrążenia spowodowanego nasuwającymi się Karpatami. Otrzymana w ten sposób powierzchnia obrazuje późnopaleogeńską morfologię. Maksymalne zróżnicowanie wysokości przekracza 2000 m, a głębokość dolin osiąga 1000 m. Takie zróżnicowanie morfologii podłoża miało niewątpliwy wpływ na architekturę osadów powoli wypełniających przestrzeń akomodacyjną ograniczoną przez ramy basenu mioceńskiego: od północy - przez wał metakarpacki i od południa - przez Karpaty.
436 Silikoklastyczne osady miocenu z rejonu Tarnogrodu (zapadlisko przedkarpackie) a ich właściwości zbiornikowe - Anna Maliszewska, Aleksandra Kozłowska, Marta Kuberska

Badania petrograficzne prowadzono za pomocą mikroskopu polaryzacyjnego, luminoskopu i elektronowego mikroskopu skaningowego z uwzględnieniem analizy dyfraktometrycznej wyseparowanych frakcji ilastych. Porowatość piaskowców mierzono mikroskopowo w płytkach cienkich (w tym za pomocą komputerowej analizy obrazu), oraz w porozymetrze. Stwierdzono, że najczęściej występują tu piaskowce mułowcowe o składzie wak sublitycznych, rzadziej obserwowano piaskowce o składzie wak subarkozowych oraz arenitów kwarcowych, subarkozowych i sublitycznych. Są one przewarstwione mułowcami i łupkami ilastymi. Piaskowce zawierają liczne elementy szkieletowe, kalcyt, glaukonit, piryt, pelit ilasty, zwęglone szczątki roślinne i materię organiczną. Porowatość piaskowców wynosi najczęściej ok. 14%, maksymalnie dochodzi do 31,7%. Jest to głównie międzyziarnowa porowatość pierwotna. Podrzędne znaczenie ma porowatość wtórna, śródziarnowa i miedzykrystaliczna, występująca w obrębie skorupek otwornic, zoecjów mszywiołów i agregatów autigenicznych minerałów ilastych. Istotne znaczenie natomiast ma szczelinowatość skał. W badaniach diagenezy dostrzeżono efekty głównie dwóch procesów: umiarkowanie działającej kompakcji i nierównomiernie zaznaczonej cementacji Mn- i Mn/Fe-kalcytem. Skład mineralny skał wskazuje na słabo przewietrzane środowisko depozycji i wczesnej diagenezy, o niskiej aktywności wód w zbiorniku morskim i słabym działaniu fluidów porowych w osadzie. Większość piaskowców ma dobre właściwości zbiornikowe, nawet mułowce wykazują porowatość w granicach 0,3-14,8%
441 Wpływ prędkości i tłumienia fal sejsmicznych na wyniki interpretacji złożowej zapisu sejsmicznego w strefach wielopoziomowych złóż gazu we wschodniej części zapadliska przedkarpackiego - Kaja Pietsch, Jadwiga Jarzyna

Niejednoznaczność złożowej interpretacji zapisu sejsmicznego występuje w sposób szczególnie widoczny przy wielopoziomowych złożach gazu ziemnego, np. na obszarze południowo-wschodniej części zapadliska przedkarpackiego. W takiej sytuacji bardzo pomocne okazują się modelowania sejsmiczne 1D i 2D, które umożliwiają poprawne geologiczne dowiązanie granic sejsmicznych. Modelowania pozwalają także na opracowanie lokalnych kryteriów identyfikacji anomalii prędkościowych i anomalii amplitudowych związanych z nasyceniem gazem. Przy modelowaniach pierwszorzędne znaczenie ma konstrukcja modelu sejsmogeologicznego w oparciu o właściwe parametry petrofizyczne, charakteryzujące ośrodek skalny. W pracy przedstawiono wpływ poprawnego doboru parametrów sprężystych i złożowych mioceńskich utworów piaskowcowo-ilastych na wynik interpretacji obrazu sejsmicznego wielopoziomowego złoża gazu P, dla którego otworem P-6 nawiercono złoże gazu.
445 Uwzględnienie prędkości DMO w konstrukcji modelu prędkościowego w celu poprawienia odzwierciedlenia budowy strukturalnej zapadliska przedkarpackiego (na przykładzie zdjęcia sejsmicznego Rudka 3D) - Krzysztof Dzwinel, Anna Haber, Jolanta Raczyńska

Użycie przy budowie modelu głębokościowego prędkości składania, prędkości DMO, daje nam więcej informacji o rozkładzie stref anomalnych prędkości (związanych zarówno ze stratygrafią jak i zmianami facjalnymi), niż informacje pochodzące jedynie z otworów. Zadanie prędkości na etapie standardowego processingu jest przede wszystkim związane z jakością sejsmiki w domenie czasu (ciągłością, siłą refleksu, redukcją szumów, dobrym umiejscowieniem reflektora). Duża liczba punktów analiz prędkości i ich usytuowanie w pobliżu otworów daje możliwość kalibracji tych pomiarów danymi pomierzonymi bezpośrednio w otworach, a to z kolei umożliwia bardziej obiektywną (opartą na wynikach pomiarowych) konwersję czasowo-głębokościową. Dodatkowo prawdopodobieństwo wytypowania miejsc występowania węglowodorów zwiększają analizy atrybutów. Poniżej przedstawiono problem wykorzystania prędkości DMO w rejonie zdjęcia sejsmicznego Rudka 3D.
448 O dalszy rozwój prac poszukiwawczych w zapadlisku przedkarpackim - Piotr Karnkowski
449 Etapy rozwoju skolskiego basenu sedymentacyjnego w kredzie i wczesnym paleogenie - dokumentacja nanoplanktonowa - Elżbieta Gaździcka
451 Stratygrafia malmu i neokomu podłoża Karpat fliszowych i zapadliska w świetle nowych danych mikropaleontologicznych - Barbara Olszewska
452 Rekonstrukcje paleogeograficzne Paratetydy w miocenie środkowym: implikacje dla basenu zapadliska przedkarpackiego - Barbara Studencka
453 Model sedymentacji klastycznych utworów badeńskich wschodniej części Roztocza - Anna Wysocka
454 Proweniencja minerałów ciężkich z utworów miocenu rejonu Biszcza-Księżpol (zapadlisko przedkarpackie) - Mariusz Paszkowski, Monika Kusiak
456 Zastosowanie procedury mistie reduction do oceny i poprawy jakości danych używanych do konstruowania map sejsmicznych - Bartosz Papiernik, Jarosław Gładzik, Piotr Krzywiec
457 Modele prędkościowe dla utworów mioceńskich wschodniej części zapadliska przedkarpackiego na podstawie wyników analizy danych otworowych - Jan Szewczyk
458 Sejsmiczne modelowania złożowe utworów mioceńskich wschodniej części zapadliska przedkarpackiego (struktura Ryszkowej Woli - rejon Rudki) - Piotr Krzywiec, Piotr Zientara
459 Mioceńska ekstensja, kompresja i ruchy przesuwcze - tektoniczny model ewolucji wschodniej części zapadliska przedkarpackiego - Piotr Krzywiec, Janusz Siupik, Kazimierz Madej, Tadeusz Peryt
461 Siarkonośne wapienie poselenitowe: implikacje dla migracji węglowodorów w brzeżną strefę zapadliska przedkarpackiego - Andrzej Gąsiewicz
461 Migracja i akumulacja gazu ziemnego w zapadlisku przedkarpackim: mechanizm i czynniki kontrolujące - Paweł Henryk Karnkowski, Wojciech Ozimkowski