Przegląd Geologiczny (2000-03) tom 48

W obrębie serii ilastej „retyku” w Krasiejowie koło Ozimka zidentyfikowany został poziom, zawierający liczne czaszki i fragmenty szkieletów kontynentalnych czworonogów (głównie ziemnowodnych). Dominują wielkie labiryntodonty Metoposaurus, tekodonty (fitozaury) Paleorhinus, pancerne roślinożerne tekodonty z rodziny Aetosauridae, drapieżne labiryntodonty z nadrodziny Capitosauroidea, oraz znane tylko z pojedynczych kości najpierwotniejsze dinozaury. Bardzo rzadkie są zęby ryb dwudysznych Ceratodus i łuski ryb ganoidowych. Szczątkom kręgowców towarzyszą liczne małże słodkowodne z grupy unionidów, a w próbkach mikropaleontologicznych w wielkiej obfitości występują ramienice, wskazujące na słodkowodne środowisko sedymentacji. Jest to typowy zespół fauny Paleorhinus, o niemal globalnym rozprzestrzenieniu ograniczonym czasowo do środkowej i późnej części karniku. Paleontologiczne datowanie warstw zlokalizowanych nad ostatnimi wystąpieniami gipsu oznacza konieczność rewizji stratygrafii i korelacji wiekowej tej części polskiego triasu.

Syntetyczną skalę zmian polarności zestawiono opierając się na kierunkach paleomagnetycznych uzyskanych ze 108 próbek, które pobrano z odsłonięć na Śląsku Opolskim, w okolicach Chrzanowa oraz w północnej części Gór Świętokrzyskich. Skalę tę skorelowano z wcześniej opracowaną (Muttoni i in., 1998) skalą dla środkowego triasu z obszaru tetydzkiego. Z przeprowadzonej korelacji wynika, że utwory retu w całości należy paralelizować z olenekiem. Sedymentacja utworów wapienia muszlowego na obszarze śląskim rozpoczęła się już w najwyższej części oleneku. Na północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich ostatnie ogniwa wapienia muszlowego należy wiązać z wczesnym fassanem. Począwszy od późnego fassanu na obszarze tym osadzały się utwory facji kajpru.

Rekonstrukcja alpejskiego pola naprężeń w Tatrach na podstawie struktur występujących w jednostkach płaszczowinowych jest trudna, ponieważ w większości powierzchnie uskoków są słabo czytelne i nie są płaszczyznami. W przeciwieństwie do nasuniętych jednostek, granitoidowy trzon Tatr Wysokich jest względnie izotropowy i nadaje się do geometrycznej analizy mezostruktur. Do rekonstrukcji osi naprężeń z zastosowaniem programu TectonicsFP wybrano płaskie uskoki, o kruchej genezie i z mineralizacją epidotową. Aby dokonać rekonstrukcji alpejskiego pola naprężeń blok tatrzański należało zrotować do pozycji przedeoceńskiej o 40o ku południowi oraz (uwzględniając dane paleomagnetyczne) o 23o w lewo do pozycji sprzed 90 mln lat. Po pierwszej rotacji danych oś naprężenia głównego (s1) przyjęła położenie 355/10 (z młodszego etapu kompresji alpejskiej o kierunku N–S), a po drugiej rotacji 335/10 (ze starszego etapu o kierunku NNW–SSE).

W autochtonicznej serii wierchowej, w Tatrach Zachodnich, w rejonie Osobitej, występuje dolnokredowa brekcja składająca się z różnowiekowych okruchów wapiennych o różnym typie litologicznym, spojona spoiwem węglanowym. Na podstawie występujących kalpionellidów określono wiek sedymentacji poszczególnych typów litologicznych jako późnotytoński i wczesnoberiaski. Wiek brekcji określono jako późniejszy od wczesnego beriasu. Wyróżnione typy litologiczne wykazują podobieństwo do osadów węglanowych z wyższej części formacji wapieni z Raptawickiej Turni odsłaniającej się w polskiej części Tatr Zachodnich.

Kambryjskie piaskowce rejonu Wiśniówki (kwarcyty łysogórskie) budują pasmo główne Łysogór. Są to skały silnie scementowane regeneracyjnym spoiwem kwarcowym. Proces sylifikacji zachodził prawdopodobnie w dwóch zasadniczych etapach. I generacja cementu kwarcowego powstała we wczesnym etapie diagenezy (w kambrze) i następnie uległa częściowemu rozpuszczeniu. II generacja tworzyła się na etapie głębokiego pogrzebania skał kambru (w sylurze). Proces ten mógł zachodzić na głęb. ok. 1700 m, w temp. ok. 120oC. W strefach zbrekcjonowania piaskowców kambryjskich szczeliny wypełnione są kwarcem żyłowym. Duża rozpiętość temperatur krystalizacji (97,0oC–168,0oC) wskazuje na wieloetapowość tego procesu. Potwierdzają to obserwacje wielu systemów żył w badaniach katodoluminescencyjnych (CL). Przebieg procesu sylifikacji w piaskowcach z rejonu Wiśniówki jest bardzo podobny do, opisanego wcześniej (Sikorska, 1998), procesu cementacji kwarcowej w piaskowcach kambru z obszaru polskiej części kratonu wschodnioeuropejskiego.

Wśród procesów wyróżniono: nieobserwowalne i obserwowalne, a wśród obserwowalnych: trudno-, średnio- i łatwo obserwowalne. Przechodzące w siebie procesy: zmęczenia skał, ich pękania i przemieszczania połączono w jedną triadę. Przedstawiono wyniki badań zmęczenia, pękania i przemieszczania skał w drugiej połowie XX w. w Polsce. Określono obserwowalność poszczególnych procesów badanej triady. Wskazano na wagę przedstawionych rozważań dla właściwego rozwiązania problemów geodynamiki współczesnej, paleodynamiki oraz tektoniki i paleotektoniki.

Naturalne procesy erozji i sedymentacji zachodzące na równinie zalewowej Wisły w Kotlinie Oświęcimskiej zostały przerwane w XIX w. w momencie rozpoczęcia zabudowy hydrotechnicznej rzeki. Zmiany użytkowania ziemi w dorzeczu i zintensyfikowanie dostawy materiału do koryta oraz zwężenie równiny zalewowej poprzez zbudowanie wałów przeciwpowodziowych spowodowały zmianę sposobu sedymentacji aluwiów oraz wzrost tempa tego procesu. Miał węglowy obecny w osadach od I-szej połowy XIX w. może stanowić dobry wskaźnik wieku badanych osadów.

W obrębie masywów skalnych Karpat fliszowych występują jaskinie dylatacyjne rozwijane linijnie wzdłuż płaszczyzn spękań. Będąc efektem cyklicznej relaksacji naprężeń ścinających w górotworze, stanowią one formy wyjściowe do powstania skalnych osuwisk. Cztery wybrane jaskinie tego typu zostały poddane szczegółowej analizie tektogenetycznej, w aspekcie ich związku z inicjacją ruchów masowych. Dwie z analizowanych jaskiń znajdują się w obrębie częściowo rozwiniętych osuwisk, stwarzając potencjalne możliwości dalszego rozwoju tych form w głąb masywu skalnego (jaskinia Złotopieńska Dziura w Beskidzie Wyspowym), bądź po rozciągłości stoku (Jaskinia Zbójnicka na Jaworzynie Krynickiej w Beskidzie Sądeckim). Dwie dalsze z analizowanych jaskiń (Jaskinia Malinowska w Beskidzie Śląskim i jaskinia Zbójecka Jama w Gorcach) znajdują się w obrębie stoku dotychczas nie objętego ruchami masowymi, stanowiąc inicjalne stadium jego rozwoju w osuwisko. Analiza przebiegu większości wysokich, skalistych nisz osuwisk karpackich, rozwijanych wzdłuż stromo zapadających powierzchni spękań wskazuje, że mogły one powstać z propagacji tego typu jaskiń, warunkujących początkowe stadium zniszczenia masywów skalnych. Skalista nisza takiego osuwiska byłaby więc rozwijana wcześniej, niż główne przemieszczenie mas skalnych. Etapowy charakter rozwoju tych form potwierdza pogląd, że skalne, głębokie osuwiska są efektem długotrwałych procesów grawitacyjnych związanych z etapowym narastaniem naprężeń ścinających w górotworze i ich względnym rozładowywaniem wzdłuż naturalnych powierzchni nieciągłości występujących w masywach skalnych. Zjawisko to następuje aż do przekroczenia naprężenia granicznego i grawitacyjnego przemieszczenia fragmentu masywu skalnego wyodrębnionego szczelinami.