Zasoby dyspozycyjne wód podziemnych w Polsce

Państwowa służba hydrogeologiczna zakończyła realizację dużego i ważnego przedsięwzięcia, jakim jest dokumentowanie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych kraju.

W Polsce około 70% wody przeznaczonej do spożycia pochodzi z ujęć wód podziemnych. Wielkość ustalonych zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych wynosi blisko 34 mln m3/d. To najnowsze dane, według stanu rozpoznania na dzień 31 grudnia 2019 r.

Państwowa służba hydrogeologiczna (PSH) zakończyła realizację dużego i ważnego przedsięwzięcia, jakim jest dokumentowanie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych kraju. We współpracy z uczelniami i przedsiębiorstwami geologicznymi opracowano 40 dokumentacji hydrogeologicznych, pracami obejmując niemal połowę powierzchni kraju.

ryc1 obszary udokumentowane korekta

Obszary, dla których udokumentowano zasoby dyspozycyjne wód podziemnych w ramach realizacji przedsięwzięcia

W efekcie zasoby dyspozycyjne wód podziemnych są udokumentowane na obszarze całej Polski. Zakończenie realizacji przedsięwzięcia to zarazem zakończenie, trwającego od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, procesu dokumentowania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych kraju. To ważne wydarzenie dla środowiska hydrogeologicznego.

Realizację przedsięwzięcia „Wykonanie programów prac i dokumentacji hydrogeologicznych ustalających zasoby dyspozycyjne wód podziemnych dla potrzeb przeprowadzania bilansów wodnogospodarczych oraz opracowania warunków korzystania z wód regionu wodnego i zlewni" rozpoczęto w 2013 roku. Podstawę prac stanowiła umowa o dofinansowanie w formie dotacji, zawarta w dniu 25 lipca 2013 r., pomiędzy Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (Dotującym) a Państwowym Instytutem Geologicznym – Państwowym Instytutem Badawczym (Dotowanym). Nadzór nad realizacją prac na mocy ustawy Prawo wodne sprawował do 31 grudnia 2017 r. Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a następnie od 1 stycznia 2018 r. minister właściwy do spraw gospodarki wodnej (Minister Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej). Przedsięwzięcie zrealizowano ze środków wypłacanych przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Państwowy Instytut Geologiczny – PIB był generalnym wykonawcą i prowadził nadzór merytoryczny nad realizacją przedsięwzięcia. Wyniki prac kilkudziesięciu zespołów hydrogeologów z całej Polski i ponad stu specjalistów z wielu dziedzin są już dostępne w Narodowym Archiwum Geologicznym, także w wersji cyfrowej z projektem cyfrowym GIS i modelem matematycznym.

W celu zapewnienia sprawnego i merytorycznego nadzoru nad pracami w Instytucie powołano Zespół koordynacyjny ds. realizacji przedsięwzięcia Zasoby dyspozycyjne wód podziemnych. Wspomagał on zespoły wykonujące dokumentacje na każdym etapie prac, jednocześnie kontrolując poprawność i zgodność z harmonogramem wykonywanych prac. Funkcjonujący w ramach zespołu redaktorzy merytoryczni poszczególnych programów i dokumentacji konsultowali zgłaszane problemy.

Pracami objęto obszar o powierzchni około 126,8 tys. km2, stanowiący około 40,3% powierzchni kraju. Szczegółowym rozpoznaniem zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych objęto 40 obszarów bilansowych. Dla każdego wyznaczonego obszaru powstała osobna dokumentacja hydrogeologiczna, przy zastosowaniu jednolitej metodyki. Dokumentacje zostały wykonane głównie przez firmy geologiczne pod nadzorem organizacyjnym i merytorycznym PIG-PIB. Trzy dokumentacje oraz 25 programów prac geologicznych opracowano w ramach prac własnych państwowej służby hydrogeologicznej.

Zasoby dyspozycyjne wód podziemnych ustalono na podstawie wyników różnego rodzaju prac i badań, co wymagało realizacji następujących prac terenowych: badań geofizycznych i wiertniczych (w celu rozpoznania przebiegu i zasięgu struktur wodonośnych oraz oceny parametrów hydrogeologicznych w rejonach o słabym rozpoznaniu), kartowania hydrogeologicznego i sozologicznego (aktualizacja danych, pomiary do głębokości zwierciadła wody oraz inwentaryzacja ujęć wód podziemnych i obiektów stanowiących potencjalne zagrożenie dla ilości i jakości wód) oraz badań laboratoryjnych i modelowych. To właśnie badania modelowe, pozwalające na wielowariantowe i wielokryterialne symulacje, służące ustaleniu wielkości zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wód podziemnych, stanowiły kluczowy element każdej z dokumentacji.

Wszystkie prace i badania wykonano zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, zgodnie z zakresem projektów prac/robót lub programów prac geologicznych oraz z uwzględnieniem wskazań i wytycznych poradnika metodycznego „Metodyka określania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych w obszarach bilansowych z uwzględnieniem potrzeb jednolitych bilansów wodnogospodarczych” (Herbich, Kapuściński, Nowicki, Rodzoch, 2013). We wspomnianym poradniku uwzględniono nie tylko wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej, ale również dotychczasowe doświadczenia w zakresie ustalania zasobów wód podziemnych w Polsce (Paczyński, Macioszczyk, Kazimierski, Mitręga, 1996).

Wszystkie dokumentacje zostały zatwierdzone przez Ministra Środowiska (Ministra Klimatu), po uprzednim zaopiniowaniu przez Komisję Dokumentacji Hydrogeologicznych, jako organu pomocniczego ministra właściwego do spraw środowiska.

Wykonawcy przedsięwzięcia

Państwowy Instytut Geologiczny – PIB sprawował nadzór nad prawidłowością i terminowością realizacji wszystkich zadań przedsięwzięcia oraz dbał o wysoki merytoryczny poziom dokumentacji. Jednocześnie był wykonawcą 25 programów prac geologicznych i 3 dokumentacji hydrogeologicznych.
Wykonawcami 37 dokumentacji, wyłonionymi zgodnie z ustawą Prawo zamówień publicznych, było 16 krajowych przedsiębiorstw geologicznych:

  • HPC POLGEOL S.A.,
  • Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A.,
  • Hydroconsult Sp. z o.o., Biuro Studium i Badań Hydrogeologicznych i Geofizycznych,
  • HYDROEKO – Biuro Poszukiwań i Ochrony Wód, Andrzej Rodzoch,
  • SEGI-AT Sp. z o.o.,
  • Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie,
  • Krakowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp z o.o.,
  • Integrated Management Services Sp. z o.o.,
  • Arcadis Sp. z o.o.,
  • POLTEGOR INSTYTUT Instytut Górnictwa Odkrywkowego,
  • DHI Polska Sp. z o.o.,
  • EC Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o.,
  • EKO-LIFE Usługi Geologiczne Krzysztof Grzegorczyk,
  • Geos Karolina Neczyńska,
  • Kancelaria-Środowiska Sp. z o.o.,
  • Nowe Przedsiębiorstwo Geologiczne S.C.

Realizacja prac przebiegała w ramach 12 umów konsorcjalnych. W pracach uczestniczyło około stu pracowników PIG-PIB (zespół PSH oraz pracownicy działów wspomagających – planowania, prawnego, przetargów, rozliczeń, promocji oraz Centralnego Laboratorium Chemicznego i Narodowego Archiwum Geologicznego), ponad 20 firm geologicznych, geofizycznych, wiertniczych, informatycznych, laboratoria chemiczne i izotopowe oraz eksperci z wyższych uczelni, konsultujący wybrane zagadnienia merytoryczne i formalne, a także opiniujący programy prac geologicznych i dokumentacje hydrogeologiczne. W prace byli zaangażowani przedstawiciele instytucji nadzorujących i opiniujących z Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie (do 31 grudnia 2017 r. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej) i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jako dotującego przedsięwzięcie.

Każda z wykonanych dokumentacji podlegała formalnemu zatwierdzeniu przez Ministra Środowiska (Ministra Klimatu). Formalne zatwierdzenie dokumentacji było poprzedzone opinią Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych, podjętą na posiedzeniu po zapoznaniu się z koreferatem oraz po dyskusji uczestniczących w posiedzeniu członków Komisji, wykonawców dokumentacji i przedstawicieli PIG-PIB. Należy podkreślić aktywny udział pracowników Departamentu Geologii i Koncesji Geologicznych na etapie procedowania dokumentacji w Ministerstwie Środowiska.

Łącznie, w realizację przedsięwzięcia było zaangażowanych ponad 200 osób.

Wyniki prac

W ciągu siedmiu lat realizacji przedsięwzięcia opracowano 25 programów prac geologicznych i 40 dokumentacji hydrogeologicznych, ustalających zasoby dyspozycyjne wód podziemnych obszaru bilansowego. Zmodernizowano i zaktualizowano Bazę Zasobów Dyspozycyjnych oraz stworzono metabazę modeli matematycznych. Zrealizowano to siłami Państwowego Instytutu Geologicznego – PIB oraz krajowych przedsiębiorstw geologicznych. Wynik 7-letniej niezwykle intensywnej pracy stanowi ogromny dorobek środowiska hydrogeologicznego Polski, wnoszący wiele do rozpoznania, bilansowania i ochrony wód podziemnych w celu zrównoważonego gospodarowania ich zasobami.

  • Wykonane dokumentacje są dostępne w Narodowym Archiwum Geologicznym (NAG), ich udostępnianie realizowane jest na wniosek.
  • Dokumentacje przekazano do wykorzystania przy realizacji statutowych prac poszczególnych regionalnych zarządów gospodarki wodnej.
  • Zmodernizowana baza zasobów została przekazana do wykorzystania w pracach państwowej służby hydrogeologicznej.
  • Aktualny podział na obszary bilansowe wód podziemnych wraz z informacją atrybutową jest dostępny na geoportalu e-psh, natomiast informacja o ilości zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych w podziale na jednostki bilansowe niższego rzędu jest zamieszczona w dokumentacjach hydrogeologicznych dostępnych w NAG.
  • Postępy prac na bieżąco sprawozdawano organom nadzorującym w postaci ponad 50 sprawozdań/rozliczeń finansowych kwartalnych, rocznych, z poszczególnych etapów prac oraz ponad 400 protokołów stanu zaawansowania i odbioru prac.
  • Sprawozdanie z wykonanych prac siedmioletniego przedsięwzięcia przedstawiono organom nadzorującym. Merytoryczne sprawozdanie końcowe zostało zaakceptowane przez Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej oraz Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, a następnie przekazane do akceptacji przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
  • Pierwsze wyniki zaprezentowano m.in. na konferencjach „Współczesne Problemy Hydrogeologiczne” i „Modelowanie Przepływu Wód Podziemnych” oraz opublikowano w Biuletynie PIG-PIB i Przeglądzie Geologicznym.
  • Głównymi odbiorcami dokumentacji hydrogeologicznych są organy gospodarki wodnej: Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie i właściwe terytorialnie regionalne zarządy gospodarki wodnej.
  • Dane online: Aktualny podział na obszary bilansowe wód podziemnych wraz z informacją atrybutową jest dostępny na geoportalu e-psh.

Plany na przyszłość

Jeszcze w trakcie realizacji przedsięwzięcia podjęto działania zmierzające do wytypowania obszarów, dla których, z różnych przyczyn jest wskazana aktualizacja wielkości zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych. Wstępnie wytypowano 7 obszarów, a jako priorytetowe, wymagające pilnej weryfikacji i aktualizacji wielkości zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych, wytypowano obszary wskazane przez Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie w zasięgu działalności regionalnych zarządów gospodarki wodnej w Krakowie i Szczecinie:

  1. w zasięgu działalności RZGW Szczecin:
    - zlewnia Dziwny,
    - zlewnia Gowienicy,
  2. w zasięgu działalności RZGW Kraków:
    - zlewnie górnej Wisły, Soły i Skawy.

Prace rozpoczęto w 2019 r., wykonano 3 programy prac geologicznych dla sporządzenia 1 dodatku do dokumentacji i 2 dokumentacji hydrogeologicznych. Programy te przekazano do opiniowania Komisji Opracowań Geologicznych. Realizacja dokumentacji rozpocznie się w bieżącym roku.

Składamy podziękowania dla wszystkich osób zaangażowanych w realizację przedsięwzięcia „Wykonanie programów prac i dokumentacji hydrogeologicznych ustalających zasoby dyspozycyjne wód podziemnych dla potrzeb przeprowadzania bilansów wodno-gospodarczych oraz opracowania warunków korzystania z wód regionu wodnego i zlewni".

Tekst: Elżbieta Przytuła