Georóżnorodność na każdą porę roku

6 października 2022 r. po raz pierwszy obchodzimy Międzynarodowy Dzień Georóżnorodności (International Geodiversity Day – IGD). Decyzja o jego uchwaleniu zapadła 23 listopada 2021 r. w Paryżu, podczas 41. sesji Konferencji Generalnej UNESCO. Polska była jednym z liderów w gronie krajów, które zapoczątkowały dyskusję na temat georóżnorodności na forum UNESCO. Nasz kraj jest  też współautorem inicjatywy powołania Międzynarodowego Dnia Georóżnorodności. Niech ten dzień będzie okazją do podniesienia świadomości społecznej o znaczeniu przyrody nieożywionej.

Czym jest georóżnorodność? To przyroda nieożywiona, między innymi obiekty geologiczne i geomorfologiczne – góry, urwiska i ostańce skalne, wąwozy, wodospady, jaskinie, jeziora, rzeki, potoki, torfowiska, a także skały, minerały i skamieniałości. Ważnym zadaniem Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB) jest ochrona georóżnorodności. Jest to jedno z 11 zadań państwowej służby geologicznej, ujętych w ustawie Prawo geologiczne i górnicze.

PIG-PIB promuje georożnorodność poprzez aktywny udział w tworzeniu nowych geoparków i wspieraniu istniejących inicjatyw, a także wnioskując o objęcie ochroną prawną cennych stanowisk geologicznych. Przykładowo, dzięki naszym działaniom liczba stanowisk geologicznych objętych ochroną prawną jako stanowiska dokumentacyjne na Dolnym Śląsku zwiększyła się już dwukrotnie. Popularyzujemy georóżnorodność opracowując nowe ścieżki geoturystyczne, mapy oraz przewodniki geologiczno-turystyczne. Rozwijamy także sieć skrytek typu Earthcache w ramach gry terenowej Geocaching.

Georóżnorodność czyni otaczający świat jeszcze bardziej interesującym i fascynującym. Poniżej prezentujemy miejsca, które z pewnością warto odwiedzić. Zachwycą nas swoim urokiem w jesiennych barwach, a może będą pomysłem na przyszłe wakacje?

Geoparki

Geopark to obszar, na którym znajdują się obiekty o szczególnym znaczeniu dla nauk o Ziemi. Geoparki nie stanowią prawnych formy ochrony przyrody, ale działania podejmowanie w ramach ich funkcjonowania powinny zmierzać do ochrony dziedzictwa geologicznego. W Polsce istnieją dwa obszary o randze światowej:

  1. Światowy Geopark UNESCO Łuk Mużakowa jest zlokalizowany w województwie lubuskim, na granicy Polski i Niemiec. Ta spiętrzona morena polodowcowa o kształcie litery U jest jednocześnie zapisem górniczej działalności człowieka. Znajdujące się tu liczne zbiorniki wodne to wyrobiska po eksploatacji węgla brunatnego i iłów ceramicznych. Woda w zbiornikach mieni się różnymi barwami w zależności od zawartości związków chemicznych i budowy podłoża. Po geoparku prowadzi bardzo ciekawa ścieżka geoturystyczna.

  2. Światowy Geopark UNESCO Geopark Świętokrzyski jest położony w zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Wyróżnikiem tego obszaru jest wyjątkowa georóżnorodność, związana z występowaniem tu skał osadowych reprezentujących wszystkie systemy geologiczne od kambru do czwartorzędu. Znajdują się tu również liczne pozostałości po dawnej eksploatacji kruszców i surowców skalnych, (m.in. Wietrznia, Kadzielnia, Ślichowice), a także Jaskinia Raj.

łuk mużakowa

Światowy Geopark UNESCO Łuk Mużakowa widziany okiem drona. Fot. Marcin Olkowicz

Do wyboru są jeszcze inne geoparki, rozsiane na terenie całej Polski. Polecamy zwiedzenie następujących obszarów:

  1.  Góra Św. Anny znajduje się w województwie opolskim. Jeszcze 15 mln lat temu była dymiącym wulkanem, podobnym do Wezuwiusza. W bliskim otoczeniu góry znajdują się ciekawe typy skał, skamieniałości, przejawy metamorfizmu, działalności wód i lodowców. Główną osią geoparku są dwa kamieniołomy – wapieni w Ligocie Dolnej i nefelinitów na Górze Św. Anny, oddalone od siebie o około 10 km. Ścieżka edukacyjna prowadzi przez odsłonięcia skał i nieczynne kamieniołomy, reprezentujące utwory od dolnego triasu (o wieku 250 mln lat) do współczesnych. Geopark Góra Św. Anny posiada status geoparku krajowego.

  2. Karkonoski Park Narodowy z otuliną położony jest w Sudetach Zachodnich, w województwie dolnośląskim i posiada status geoparku krajowego. Odsłonięcia skalne umożliwiają tu poznanie wielu skał metamorficznych i magmowych oraz składających się na nie minerałów, a także zjawisk geologicznych dokumentujących wydarzenia, które miały miejsce podczas ostatnich 500 milionów lat.

  3. Do ciekawych geologicznie obszarów należy północna część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie prowadzone są prace nad Geoparkiem Północnej Jury. To wzorcowy rejon pod względem odsłonięć skał jurajskich w Polsce, które ukazują budowę podłoża i dokumentują jego historię geologiczną. Na stosunkowo niewielkim obszarze występuje tu duże nagromadzenie typowych stanowisk geologicznych i charakterystyczne dla tego typu podłoża zbiorowiska roślinne. Erozja i wietrzenie odsłoniły wapienie skaliste, wyróżniające się w postaci ostańców w dzisiejszym krajobrazie. Późniejsze procesy geologiczne pozostawiły liczne formy krasu podziemnego i powierzchniowego w postaci jaskiń, lejów czy źródeł. Geopark najlepiej zwiedzać korzystając z przygotowanych w nim ścieżek geoturystycznych, a już wkrótce będzie można skorzystać z mapy i przewodnika po Geoparku, a także gry terenowej – questa nawiązującego do legendy o Panu Twardowskim.

  4. Na południe od Wrocławia, przy trasie prowadzącej w kierunku Kotliny Kłodzkiej znajduje się Geopark Przedgórze Sudeckie. W jego granicach występuje bogata różnorodność skał i minerałów. Dokumentują one ponad 600 milionów lat geologicznej historii, w tym kolizję dawnych kontynentów, intensywne zjawiska magmowe, dawny wulkanizm i rzeźbotwórczą działalność lądolodu skandynawskiego. To wszystko można zobaczyć pośród licznych naturalnych skałek oraz nieczynnych kamieniołomów i kopalń. Wiele z nich zostało zagospodarowanych na potrzeby ruchu turystycznego. Geopark Przedgórze Sudeckie to również piękne widoki, wyjątkowa przyroda ożywiona i wielowiekowe tradycje górnicze i kamieniarskie.

  5. Geopark Kraina Wygasłych Wulkanów położony jest w obrębie Gór i Pogórza Kaczawskiego. Obszar ten charakteryzuje się występowaniem licznych pozostałości dawnego wulkanizmu. Można tutaj dostrzec ślady trzech epizodów aktywności wulkanicznej. Kraina wygasłych Wulkanów to jednak nie tylko skały wulkaniczne. Spotkamy tu również zróżnicowane skały osadowe i metamorficzne pochodzące z różnych okresów geologicznych. Geopark Kraina Wygasłych Wulkanów aspiruje do przyjęcia do Światowej Sieci Geoparków UNESCO.

masyw slezy

Widok na Masyw Ślęży (Geopark Przedgórze Sudeckie) od strony zachodniej. Fot. Paweł Derkowski

Więcej informacji o geoparkach: https://www.pgi.gov.pl/oferta-inst/geoturystyka/geoparki.html

Geostanowiska

Geostanowisko to pojedyncze lub mozaikowo rozłożone obiekty o wybitnych walorach geologicznych. Dokumentują one historię geologiczną obszaru lub ilustrują poszczególne procesy geologiczne. Państwowy Instytut Geologiczny – PIB prowadzi Centralny Rejestr Geostanowisk Polski oraz serwis „Geostanowiska”, w którym gromadzone są informacje o najcenniejszych obiektach przyrody nieożywionej w Polsce. Obecnie opisano już ponad 3 600 takich obiektów.

Ciekawych geostanowisk można szukać na stronie: cbdgportal.pgi.gov.pl/geostanowiska lub w portalu geologia.pgi.gov.pl w zakładce Geoturystyka.

skalki wapienne konski leb

Skałki wapienne Koński Łeb na górze Kozubiec (Geopark Północnej Jury). Fot. Monika Krzeczyńska

Ścieżki geoturystyczne

Dla urozmaicenia wycieczek z geologią w tle opracowano wiele ścieżek geoturystycznych. Takie obiekty, z tablicami edukacyjnymi i dedykowanym przewodnikiem powstały m.in., w dolinie rzeki Świśliny w gminie Kunów w województwie świętokrzyskim oraz na Dolnym Śląsku – w gminie Pielgrzymka („Geopark Kraina Wygasłych Wulkanów”). Ścieżki edukacyjne dostępne są również w gminie Strzegowo na Mazowszu („Pętlą wokół Wkry” oraz „Na Wzniesienia Mławskie”). Na obszarze tworzonego Geoparku Północnej Jury, oprócz ogólnych tablic informujących o jego atrakcjach, do istniejących już od dawna ścieżek „Kamieniołom Kielniki” i „W krainie białych skał” dołączyła w tym roku ścieżka „Na tropie jurajskich wapienników” i cykl tablic „Kamieniołomy jurajskie”.

doly opacie

Stromo nachylone warstwy dolomitów w kamieniołomie Doły Opacie

Więcej o ścieżkach geoturystycznych: www.pgi.gov.pl/oferta-inst/geoturystyka/sciezki-geoturystyczne.html

Geocaching

Dzięki geocachingowi można szukać skarbów natury i poznawać geologię w ekscytujący sposób. To rodzaj gry terenowej, podczas której użytkownicy za pomocą odbiorników GPS i udostępnionych wskazówek szukają skrytek („cache” – pol. skrzynka, skrytka, kesz), uprzednio ukrytych przez innych uczestników. Na portalu geocaching.com znajduje się wiele tysięcy skrytek typu EarthCache Wiele z tych, które znajdują się na terenie Polski zostało opracowanych przez ekspertów z PIG-PIB.

Profil Państwowego Instytutu Geologicznego-PIB w serwisie geocaching.com

Muzea minerałów i skamieniałości w Polsce

Wśród miejsc, które warto odwiedzić w wakacje znajdują się również liczne muzea i wystawy, na których prezentowane są okazy skał, minerałów i skamieniałości. W Polsce funkcjonuje około 50 takich obiektów, spośród których największym jest ponad 100-letnie Muzeum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego – PIB w Warszawie.

W swoich zbiorach, wliczając w to także filie w oddziałach terenowych w Kielcach, Sosnowcu, Krakowie i Gdańsku, przechowuje i eksponuje pełny zakres materiałów naukowych dotyczących budowy geologicznej Polski. Różnorodność ekspozycji zainteresuje każdego: bogate kolekcje skał, liczne okazy minerałów i skamieniałości ułożone są w tematyczne wystawy. Znajdują się tu szkielety wymarłych zwierząt z epoki lodowcowej w tym mamuta, będącego symbolem tego muzeum, rekonstrukcje polskiego dinozaura - dilofozaura i pięciu gadów latających, podwieszonych w naturalnych pozycjach kolejnych faz lotu w przestrzeni pod sufitem sali muzealnej, a także tropy wymarłych gadów zamieszkujących kiedyś nasze ziemie. Ekspozycja jest interesująca zarówno dla dzieci i młodzieży, jak i dla osób dorosłych.

wystawa3

Eksponaty w Muzeum Geologicznym PIG-PIB

Lista polskich muzeów geologicznych i paleontologicznych: https://zywaplaneta.pl/muzea-mineralow-i-skamienialosci-w-polsce

Trasy podziemne

Podczas wojaży nie może zabraknąć zwiedzania tras podziemnych, zlokalizowanych w nieczynnych kopalniach, jaskiniach i innych obiektach eksponujących budowę lub procesy geologiczne. Zachęcamy do odwiedzenia serwisu internetowego jaskinie.pgi.gov.pl, gdzie udostępniono bogatą bazę danych dotyczącą polskich jaskiń. Zawiera ona dane lokalizacyjne, geologiczne, biologiczne i historyczne, a także plany jaskiń i ich przekroje. W bazie znajdują się informacje o ponad 5 300 obiektach.

Dinoparki

W Polsce działa obecnie około 20 dinoparków, poświęconych wyłącznie dinozaurom lub miejsc, gdzie są one dodatkiem do innych atrakcji.

Lista dinoparków znajduje się na stronie: https://zywaplaneta.pl/parki-dinozaurow-dinoparki-w-polsce

Mapy geoturystyczne

Najwygodniej jest zwiedzać wybrane miejsca z odpowiednim przewodnikiem. Tu w sukurs przychodzą wydawnictwa Państwowego Instytutu Geologicznego w postaci kilkunastu map geologiczno-turystycznych, opracowanych dla wybranych parków narodowych, krajobrazowych lub gmin.

Wiele z nich dostępnych jest bezpłatnie w formie elektronicznej na stronie https://www.pgi.gov.pl/oferta-inst/wydawnictwa/atlasy-i-mapy/geologiczno-turystyczne.html.

Część z nich można nabyć w formie papierowej w sklepie internetowym https://sklep.pgi.gov.pl

Pogotowie Geologiczne

Znaleziony podczas wakacyjnych wędrówek ciekawy okaz nie musi stanowić nierozwiązanej zagadki. W rozpoznaniu rodzaju skały, minerału lub skamieniałości pomoże Pogotowie Geologiczne, które oferuje bezpłatne porady i konsultacje, a także wykonuje ekspertyzy dostarczonych okazów.

Pogotowie prowadzone jest w Muzeum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – PIB: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

logotyp nfosigw

 

Artykuł został przygotowany w ramach zadania: "Współpraca krajowa w zakresie geologii i promocja działań państwowej służby geologicznej w latach 2021 – 2023" i sfinansowany ze środków NFOŚiGW.