16 marca 2023 r. Komisja Europejska opublikowała zapowiadany projekt rozporządzenia dotyczący surowców krytycznych i strategicznych dla gospodarki Unii Europejskiej. W ramach dokumentu ukazała się również nowa, zaktualizowana lista surowców krytycznych (CRM).
Surowce krytyczne są kluczowe dla rozwoju gospodarki, znajdując szerokie zastosowanie w łańcuchach produkcyjnych wielu towarów wykorzystywanych w życiu codziennym, przemyśle nowoczesnych technologii oraz elementach infrastruktury umożliwiających transformację energetyczną.
Unia Europejska, pomimo wieloletnich tradycji związanych z wydobyciem i przetwarzaniem kopalin, nie jest samowystarczalna w zakresie eksploatacji wielu istotnych surowców mineralnych. Ich pozyskiwanie, konieczne dla prawidłowego funkcjonowania UE, jest możliwe dzięki współpracy i eksportowi z krajów niezrzeszonych.
Aby ułatwić identyfikację elementów, do których niezawodny i nieograniczony dostęp jest kluczowy dla unijnej gospodarki, a jednocześnie ryzyko wystąpienia problemów z ich dostawami jest wysokie, Komisja Europejska tworzy listę surowców krytycznych (CRM – Critical Raw Materials). Najnowsza lista została wydana wraz z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady Europy o ustanowieniu ram dla zapewnienia bezpiecznych i zrównoważonych dostaw surowców krytycznych.
Zdaniem przewodniczącej KE Ursuli von der Leyen, ten akt prawny przybliży UE do realizacji ambicji klimatycznych. Ma stanowić asumpt do stymulowania produkcji CRM poprzez intensyfikację nowych działań związanych z wydobyciem i recyklingiem na terenie Unii Europejskiej. Ponadto umożliwi zwiększenie świadomości o potencjalnych zagrożeniach związanych z dostawami surowców, łańcuchów przepływu towarów i związanych z nimi możliwości wśród krajów UE, przedsiębiorstw i inwestorów.
Dokument powinien pomóc rozwijać działania w zakresie badań naukowych i innowacji, negocjować umowy handlowe oraz wdrażać nowe projekty w zakresie rozpoznania i eksploatacji CRM.
Rozporządzenie ustanawia jasne poziomy produkcji, przetwarzania i recyklingu dla rynków wewnętrznych oraz implikuje dywersyfikację dostaw surowców krytycznych.
Początkowo wykaz CRM został ustanowiony jako działanie priorytetowe w ramach unijnej „Inicjatywy surowcowej” z 2008 r., a pierwsza lista CRM ukazała się w 2011 r. Początkowo zestawienie zawierało 14 surowców, które Komisja zobowiązała się aktualizować co 3 lata.
Na liście znalazły się: (1) antymon, (2) beryl, (3) kobalt, (4) fluoryt, (5) gal, (6) german, (7) grafit, (8) ind, (9) magnez, (10) niob, (11) PGE – platynowce, (12) REE – metale ziem rzadkich, (13) tantal i (14) wolfram. Druga edycja, opublikowana w 2014 r., została powiększona o (15) borany, (16) chrom, (17) węgiel koksowy, (18) magnezyt, (19) fosforany i (20) krzem. Metale ziem rzadkich zostały rozdzielone na (12) lekkie i (21) ciężkie, a z zestawienia usunięto (13) tantal, który powrócił na listę w 2017 r. Wówczas wykaz zaczął liczyć 27 surowców, a wśród nowych elementów pojawiły się (22) baryt, (23) bizmut, (24) hafn, (25) hel, (26) kauczuk, (27) fosfor, (28) skand oraz (29) wanad. Usunięto (16) chrom i (18) magnezyt, które nie zostały przywrócone w kolejnych edycjach. W 2020 r. z CRM skreślono również (25) hel, a nowymi elementami stały się (30) boksyty, (31) lit, (32) tytan i (33) stront. Tym samym oficjalna lista surowców krytycznych dla gospodarki Unii Europejskiej liczyła 30 elementów.
W opublikowanym 16 marca 2023 r. na stronie Komisji Europejskiej nowym wykazie surowców krytycznych (CRM) w ramach dokumentu COM(2023) 160 final pn. Proposal for a REGULATION OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL establishing a framework for ensuring a secure and sustainable supply of critical raw materials and amending Regulations rozszerzona została lista surowców krytycznych dla UE (dostępna w Annex II, Section 1).
Lista ta, z wyróżnieniem surowców strategicznych zaliczonych do krytycznych, dostępna jest także w dokumencie pn. Study on the Critical Raw Materials for the EU 2023 Final Report – na str. 3. Pełna lista analizowanych surowców (mineralnych i innych) dla utworzenia listy zaproponowanej w COM(2023) 160 final dostępna jest na str. 2 Raportu.
W procesie przygotowania poddano analizie 70 różnych substancji, sprawdzając ich znaczenie gospodarcze oraz szacując ryzyko dostaw. Ostatecznie zwiększono liczbę wyszczególnionych elementów z 30 do 34. Jakkolwiek w dokumencie tym używa się pojęcia „34 surowce krytyczne”, jest ich de facto więcej, ponieważ metale ziem rzadkich przedstawiane są jako dwa surowce: HREE (10 ciężkich pierwiastków) i LREE (5 lekkich), a tzw. PGM (platynowce) to kolejnych 5 metali szlachetnych. W takim kontekście warto porównać proponowaną, europejską, listę (2023), z amerykańską, obejmującą 50 pozycji (2022 - https://www.usgs.gov/news/national-news-release/us-geological-survey-releases-2022-list-critical-minerals).
Powrócił na nią hel, nieobecny przez ostatnie trzy lata, a nowymi surowcami krytycznymi stały się miedź, nikiel, skalenie i arsen. Ciekawym przypadkiem są miedź i nikiel, które wprawdzie nie spełniają progów CRM, ale znajdują się na liście zgodnie z Ustawą o surowcach krytycznych (Critical Raw Materials Act).
Z tegorocznego zestawienia zniknął ind i kauczuk naturalny. Nowością jest wyodrębnienie w ramach surowców krytycznych szeregu surowców strategicznych (16 spośród 34).
Znaczenie strategiczne określa się na podstawie istotności surowca dla zielonej transformacji, technologii cyfrowych, zastosowań obronnych i kosmicznych.
| Antymon | Fluoryt | Hel | Nikiel | Stront |
| Arsen | Fosforyty | Kobalt | Niob | Tantal |
| Boksyty / Aluminium | Fosfor | Krzem metaliczny | PGM - platynowce | Tytan metaliczny |
| Baryt | Gal | Lit | REE ciężkie | Wanad |
| Beryl | German | Magnez | REE lekkie | Węgiel koksowy |
| Bizmut | Grafit | Mangan | Skalenie | Wolfram |
| Bor / Borany | Hafn | Miedź | Skand |
Opis tabeli: Surowce krytyczne dla Unii Europejskiej według Komisji Europejskiej (2023). Czerwonym kolorem oznaczono nowe CRM względem wykazu z 2020 r. Kursywą oznaczono surowce strategiczne dla Unii Europejskiej
Z wprowadzonych nowych surowców do listy CRM, w Polsce występują złoża kopalin i perspektywy dalszego ich udokumentowania, dla nw. surowców:
- surowce skaleniowe (w większości na Dolnym Śląsku, ale także - Małopolska),
- hel (Wielkopolska) - odzysk z gazu ziemnego,
- polimetaliczne złoża (głównie) miedzi – Dolny Śląsk i Ziemia Lubuska,
- arsen (Dolny Śląsk i jako pierwiastek współwystępujący w innych złożach na Górnym Śląsku),
- nikiel (Dolny Śląsk).
Dokument, będący podstawą do ustaleń Komisji (Proposal for a Regulations…), zawiera szereg nowych, istotnych postanowień, z czego za niezwykle ważne uznajemy zapisy art. 18 (National exploration programmes), zobowiązujące państwa członkowskie m.in. do opracowania, przez każdy kraj członkowski, w terminie 1 roku od wejścia w życie w/w Rozporządzenia krajowego programu prac eksploracyjnych (poszukiwawczych) ukierunkowanego na surowce krytyczne. Powinien być on poddawany przeglądowi i ew. aktualizowany przynajmniej co 5 lat.
Program taki, obejmujący m.in. głębokie złoża rud, powinien obejmować:
- prace kartograficzne (mapping),
- badania geochemiczne gleb, osadów, skał,
- badania geologiczne i pokrewne, szczególnie geofizyczne,
- przetwarzanie danych w szczególności dla sporządzenia map perspektyw złożowych,
- powtórną analizę (reprocessing) istniejących danych pod kątem możliwości występowania informacji o ewentualnych nieujawnionych wystąpieniach kopalin dla surowców krytycznych.
Informacje o programie należy przedłożyć Komisji Europejskiej, wg w/w kryteriów sporządzania i zawartości Programu Krajowego, wraz z informacjami o postępach realizowanych prac. Informacje o stwierdzonych nagromadzeniach kopalin do produkcji surowców krytycznych powinny być udostępniane w domenie publicznej na stronie internetowej wg klasyfikacji UNFC.
Ciekawe ustalenia zawarto również w propozycji art. 21 o strategicznych zapasach (tj. stocks – nie należy mylić z reserves, często błędnie tłumaczonymi jako „rezerwy” lub „zapasy”) i raportowaniu o nich do Komisji Europejskiej i koordynacji w tym zakresie w UE (art. 22).
W art. 25 nakłada się na państwa członkowskie również obowiązki z zakresu wdrożenia krajowych programów inwentaryzacji (w terminie trzech lat od wejścia w życie Rozporządzenia) odpadów górniczych pod kątem surowców krytycznych.
Miło nam jest poinformować, że PIG-PIB od szeregu lat taki program realizuje, a wyniki (częściowe) dostępne są na stronie internetowej: https://cbdgportal.pgi.gov.pl/haldy.
Od 2024 r. planowany jest kolejny etap prac, zmierzający do powstania I części „Bilansu zasobów antropogenicznych Polski”. Wejście w życie Rozporządzenia spowoduje zaktualizowanie tych prac pod kątem surowców krytycznych. Lista CRM, będąca wykazem obowiązującym w wszystkich krajach Unii Europejskiej, nie jest jedynym dokumentem obrazującym surowce istotne dla rozwoju polskiej gospodarki.
1 marca 2022 r. Rada Ministrów przyjęła uchwałę w sprawie przyjęcia „Polityki Surowcowej Państwa.” (PSP2050). PSP2050 wprowadza podział, wskazując zarówno surowce krytyczne z perspektywy krajowej gospodarki, jak i surowce strategiczne dla jej prawidłowego funkcjonowania.
Szczegółowe informacje dotyczące między innymi powyższych kopalin w Polsce można znaleźć w corocznie opracowywanym w ramach ustawowych zadań służby geologicznej Bilansie Zasobów Złóż Kopalin w Polsce oraz w opracowywanym w cyklu 10-letnim Bilansie Perspektywicznych Zasobów Kopalin Polski 2020, a także na stronie PIG-PIB „Surowce mineralne Polski”.
