Zespół polskich naukowców z Państwowego Instytutu Geologicznego–Państwowego Instytutu Badawczego (Piotr Szrek, Katarzyna Grygorczyk, Sylwester Salwa, Patrycja Dworczak) oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego (Alfred Uchman) dokonał odkrycia, które na nowo pisze historię ewolucji. Badacze zidentyfikowali najstarsze na świecie ślady poruszania się kręgowców na lądzie. Unikalne skamieniałości, liczące ponad 400 milionów lat dowodzą, że pierwsze próby wyjścia z wody podjęły ryby dwudyszne – i to około 10 milionów lat wcześniej, niż ostateczni zwycięzcy tego wyścigu - tetrapody.
Rewolucja w paleontologii: Czołgający się pionierzy
Odkrycie to, opublikowane w prestiżowym czasopiśmie Scientific Reports, rzuca zupełnie nowe światło na kluczowy moment w dziejach życia – inwazję kręgowców na ląd. Odkryte ślady pozostawiły ryby dwudyszne, stanowiące grupę siostrzaną dla wszystkich lądowych kręgowców, w tym także dla nas, ludzi. Ślady, nazwane Reptanichnus acutori (łac. „czołgający się pionier”), nie są jedynie odciskami płetw. To złożony zapis ruchu, dokumentujący wleczenie ciała, odciski tułowia, ogona, a nawet pyska, którym zwierzę "kotwiczyło się" w podłożu, by podciągnąć resztę ciała.
Powierzchnia ze śladami pozostawionymi przez ryby dwudyszne. Brzeg morza sprzed ponad 400 milionów lat (fot. P. Szrek)
Powierzchnia wybrzeża morskiego ze śladami czołgania się ryb dwudysznych (fot. P. Szrek)
Znalezisko z Gór Świętokrzyskich jest dowodem na to, że ewolucja testowała różne sposoby adaptacji do życia na lądzie niemal jednocześnie i w co najmniej dwóch grupach zwierząt. To odkrycie dokumentuje najwcześniejszy znany etap tej adaptacji u kręgowców.
Sensacyjne odkrycie: czy pierwsze kręgowce były "mańkutami"?
Analiza śladów przyniosła jeszcze jedną, niezwykłą rewelację. Okazuje się, że dewońskie ryby niemal zawsze wbijały pysk w osad, przechylając go w lewą stronę. Sugeruje to dominację prawej półkuli mózgu, co jest najstarszym znanym dowodem na lateralizację (odpowiednik ręczności) u kręgowców. Co więcej, może to oznaczać, że ewolucyjnie "leworęczność" pojawiła się przed dominującą dziś u ludzi praworęcznością.
Prace terenowe nad dokumentacją śladów w Kopcu. Na zdjęciu: Piotr Szrek i Katarzyna Grygorczyk (fot. A. Uchman)
Prace terenowe nad dokumentacją śladów w Kopcu. Na zdjęciu: Piotr Szrek i Katarzyna Grygorczyk (fot. A. Uchman)
Prace terenowe nad dokumentacją śladów w Kopcu. Na zdjęciu: Alfred Uchman i Katarzyna Grygorczyk (fot. P. Szrek)
Skanowanie powierzchni ze śladami skanerem 3D (fot. P. Szrek)
Skanowanie powierzchni ze śladami skanerem 3D (fot. P. Szrek)
Rekonstrukcja sprawcy śladów Broomichnium ujazdensis (rys. J. Zalewski)
Ślad spoczynku ryby dwudysznej Broomichnium ujazdensis (fot. P. Szrek)
Powierzchnia wybrzeża morskiego ze śladami czołgania się ryb dwudysznych (fot. P. Szrek)
Rekonstrukcja wybrzeża morskiego sprzed 400 milionów lat (rys. J. Zalewski)
Od dewońskiego błota po zamek Krzyżtopór
Perfekcyjny stan zachowania skamieniałości sprzed 400 milionów lat był możliwy dzięki warstwie pyłu wulkanicznego (tufitu), która niemal natychmiast przykryła ślady, chroniąc je przed zniszczeniem. Co ciekawe, pierwsze tego typu znaleziska zostały odkryte w murach pobliskiego zamku Krzyżtopór, co zapoczątkowało wieloletnie badania w tym rejonie. Dziś powierzchnie ze śladami można oglądać w starych kamieniołomach niedaleko wsi Ujazd.
Widok ogólny starego kamieniołomu w Kopcu pod Iwaniskami (fot. P. Szrek)
Osuszanie powierzchni ze śladami przed dokumentacją naukową (fot. K. Grygorczyk)
Ślad spoczynku ryby dwudysznej Broomichnium ujazdensis (fot. P. Szrek)
Wiarygodność interpretacji polskich naukowców potwierdziły eksperymenty ze współczesnymi rybami dwudysznymi z Afryki. Te niezwykłe zwierzęta, często określane mianem „żywych skamieniałości” , okazały się pozostawiać niemal identyczne ślady jak ich dewońscy przodkowie.
Opis znaleziska został opublikowany w czasopiśmie Scientific Reports:
Traces of dipnoan fish document the earliest adaptations of vertebrates to move on land | Scientific Reports
SZREK, P. UCHMAN, A, GRYGORCZYK, K., SALWA, S. & DWORCZAK, P. (in press). Traces of dipnoan fish document the earliest adaptations of vertebrates to move on land. Scientific Reports https://doi.org/10.1038/s41598-025-14541-8
Kierownik projektu, Piotr Szrek, podczas poszukiwań skamieniałości w Kopcu (fot. G. Gierliński)
