Geopark Łysogórski

lysogory miniRejon łysogórski słynie z licznych odsłonięć skał paleozoicznych ze stanowiskami paleontologicznymi i tektonicznymi. Są też na nim zachowane ślady osadnictwa od epoki żelaza okresu rzymskiego, poprzez wczesne średniowiecze, aż po Staropolski Okręg Przemysłowy.

 

Obszar projektowanego Geoparku Łysogórskiego, którego trzon stanowi Pasmo Świętokrzyskie z przylegającym od północnego zachodu Pasmem Klonowskim, obramowane dwoma dużymi dolinami – Kielecko-Łagowską na południu i Bodzentyńską na północy, jest unikalnym w Europie obszarem przyrodniczo-kulturowym. Znajdują się tu liczne odsłonięcia skał paleozoicznych, głównie kambryjskich i dewońskich, ze stanowiskami paleontologicznymi i tektonicznymi. Poza walorami przyrodniczymi, omawiany teren stanowi kolebkę cywilizacji w regionie świętokrzyskim, gdzie można prześledzić rozwój osadnictwa od epoki żelaza okresu rzymskiego, poprzez wczesne średniowiecze, początki chrześcijaństwa, aż po Staropolski Okręg Przemysłowy. Jest on zatem predysponowany do miana geoparku, rozumianego jako przestrzeń geologiczna obejmująca zasoby przyrody nieożywionej, która charakteryzuje się wyjątkowymi walorami naukowymi, edukacyjnymi, historycznymi i turystycznymi.

 

LOKALIZACJA

W ujęciu:

  • geograficznym (podział Kondrackiego) - Wyżyna Kielecka; mezoregiony: Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Sandomierska, Płaskowyż Suchedniowski
  • geologicznym (jednostki strukturalne) - antyklinorium świętokrzyskie, synklina bodzentyńska, synklina kielecko-łagowska
  • administracyjnym - powiat kielecki, gminy: Kielce m., Zagnańsk, Masłów, Górno, Bodzentyn, Bieliny, Nowa Słupia, Łagów; powiat skarżyski: gmina Łączna; powiat starachowicki: gmina Pawłów; powiat ostrowiecki: gmina Waśniów; powiat opatowski, gmina Baćkowice

 

mapa490

Uproszczona mapa Geoparku Łysogórskiego

 

CIEKAWE GEOSTANOWISKA

Najstarsze skały z pogranicza kambru środkowego i górnego, reprezentowane przez formację łupków z Gór Pieprzowych, występują w malowniczym wąwozie Kamecznica Podmąchocicka. Górnokambryjskie piaskowce formacji z Wiśniówki budują najwyższe partie Pasma Świętokrzyskiego oraz tworzą gołoborza na Łysicy, Świętym Krzyżu i Górze Witosławskiej. Z rumoszu tych piaskowców wypływa źródełko Św. Franciszka w Świętej Katarzynie. Inne osady górnego kambru, należące do formacji łupków z Klonówki, odsłaniają się w przełomie rzeki Lubrzanki w Mąchocicach. Natomiast skały dolnego dewonu, reprezentowane przez formację barczańską (piaskowiec plakodermowy) i formację zagórzańską (piaskowiec spiriferowy), można obserwować w rezerwacie Barcza, na Bukowej Górze i Górze Miejskiej. Utwory węglanowe z fauną środkowego dewonu odsłaniają się w rezerwatach Wąwóz w Skałach i Śniadka-Wąwóz Chmielowiec.

 

 

OBSZARY CHRONIONE

Centralna część projektowanego geoparku wchodzi w obręb Świętokrzyskiego Parku Narodowego, wschodnia – w obręb Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego i północna – Sieradowickiego Parku Krajobrazowego. Na terenie geoparku znajduje się 7 rezerwatów przyrody i kilkadziesiąt pomników przyrody. Znaczny obszar geoparku porastają lasy jodłowe („Puszcza Jodłowa"), jodłowo-bukowe i bukowe.

 

ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE

Najstarsze ślady działalności gospodarczej człowieka sięgają neolitu. Z tego okresu pochodzi stanowisko archeologiczne w piaskowni w Ciekotach, gdzie znaleziono odłupki po obróbce krzemieni polnych.

Głównym bogactwem, stanowiącym podstawę rozwoju obszaru projektowanego geoparku, były rudy żelaza, które wydobywano i przetapiano tu od starożytności (IV w p.n.e.). Okres szczytowy produkcji żelaza przypadł na czasy cesarstwa rzymskiego (II w n.e.). Pozostałością po starożytnym wytopie żelaza są żużle dymarkowe. Na ich podstawie, na terenie projektowanego geoparku, zarejestrowano ponad 5000 stanowisk dymarskich (Bielenin, 2006; Orzechowski, 2007). Historii badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim poświęcone jest Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana w Nowej Słupi. Natomiast rekonstrukcja procesu hutnictwa dymarkowego jest prezentowana w ramach „Dymarek Świętokrzyskich" – corocznej imprezy turystycznej, odbywającej się w Nowej Słupi nieprzerwanie od 1967 roku. Piece dymarskie pracowały do wczesnego średniowiecza, kiedy to zostały zastąpione piecami hutniczymi. Najwięcej ich pracowało w Staropolskim Okręgu Przemysłowym, istniejącym na omawianym obszarze od XVI do XIX w.

Prawdopodobnie z kulturą przeworską (III w. p.n.e. – V w. n.e.) związane są kamienne wały na Świętym Krzyżu, których 1,5 km odcinek zachował się do dziś. Miały one eliptyczny kształt i oddzielały święte miejsce kultu pogańskiego na szczycie góry (Orzechowski, 2010). Kolejny, udokumentowany historycznie, etap rozwoju przypada na wczesne średniowiecze (XI-XII w.) i związany jest z budową klasztoru na świętym Krzyżu przez Benedyktynów.

Z okresem średniowiecza związany jest też rozwój największego miasta na omawianym terenie – Bodzentyna. Dzisiaj oglądać tu można m.in. ruiny XIV-wiecznego zamku, wybudowanego przez biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska oraz fragmenty murów miejskich również z XIV w. (Garus, R., 1998; Wołoszyńska & Wołoszyński, 2010). We wschodniej części geoparku, pokrytej lessami, rozwinęło się rolnictwo.

 

Fot11 495 

Dymarki Świętokrzyskie w Nowej Słupi. Fot. S. Mader

 

BAZA TURYSTYCZNA

Ruch turystyczny koncentruje się głównie w Nowej Słupi. Szczegółowe informacje turystyczne można znaleźć na stronach:

www.nowaslupia.pl

tekst: Anna Mader

zdjęcia: Jan Malec, Anna Mader, Stefan Mader, Sylwester Salwa

 

 

POLECANE PUBLIKACJE

GARUS R., 1998 – Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce – Góry Świetokrzyskie. Kielce.

GARUS R., TREPKA H., 2003 – Przewodnik turystyczny po gminie Nowa Słupia. Agencja JP s.c., Kielce.

KOTAŃSKI Z., 1959 – Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich. Wyd. Geol., Warszawa.

KOTAŃSKI Z., 1968 – Z plecakiem i młotkiem przez Góry Świętokrzyskie. Wyd. Geol., Warszawa.

MIZERSKI W., 1985 – Rezerwaty geologiczne i zabytki przyrody nieożywionej w Górach Świętokrzyskich. Ziemia 1982. Wyd. Kraj, Warszawa.

PILICH P., 1985 – Zabytki skalne Gór Świętokrzyskich. Ziemia 1982. Wyd. Kraj, Warszawa.

STUPNICKA E., STEMPIEŃ-SAŁEK M., 2001 – Poznajemy Góry Świętokrzyskie. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

WOŁOSZYŃSKA E., WOŁOSZYŃSKI M., 2010 – Góry Świętokrzyskie – przewodnik turystyczny. Wyd. Muza SA, Warszawa.

WRÓBLEWSKI T., 2000 – Ochrona georóżnorodności w Górach Świętokrzyskich z mapą w skali 1:300 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

WRÓBLEWSKI T., WRÓBLEWSKA E., 1996 – Góry Świętokrzyskie. Mapa geologiczno-krajoznawcza. 1:200 000. Wyd. Kart. Pol. Agencji Ekolog., Warszawa.