Przegląd Geologiczny (2000-04) tom 48

Sekwencję 11 geologicznych map ścięcia na poziomach od 0 do 200 m p.p.m., w sekcjach co 20 m, wykorzystano do prezentacji budowy kompleksu kenozoicznego. Mapy te ilustrują wzajemne relacje przestrzenne między utworami mezozoiku a osadami trzeciorzędu i czwartorzędu w obrębie analizowanych elementów i jednostek strukturalnych. Na 11 poziomach ścięcia widać wyraźny związek między układem jednostek oraz elementów strukturalnych permo-mezozoiku i wewnętrzną organizacją ich pokrywy kenozoicznej. Przestrzenne zróżnicowanie ukształtowania powierzchni podkenozoicznej i powierzchni podczwartorzędowej oraz miąższość osadów trzeciorzędu i czwartorzędu są dostosowane do budowy tektonicznej permo-mezozoiku. Czytelność zapisu tych zależności na mapach ścięcia poziomego sprawia, że są one doskonałym narzędziem do obserwacji skutków procesów neotektonicznych.

Metoda obliczania wskaźników petrograficznych, powszechnie stosowana na Niżu Polskim, okazała się zawodna dla obszaru przedpola Sudetów. Problem stanowią podobieństwa litologiczne skał występujących w Sudetach oraz na ich przedpolu do inwentarza skalnego występującego na tarczy fennoskandskiej, a także w podłożu podkenozoicznym Niżu Polskiego i Morza Bałtyckiego. Trudności w interpretacji wynikają także z kilkukrotnie powtarzającej się redepozycji przez transgredujące lądolody materiału wynoszonego pierwotnie na północ przez rzeki sudeckie i karpackie.

Udział materiału lokalnego, tj. sudeckiego lub sudeckiego i karpackiego, w osadach glacjalnych może miejscami wynosić nawet 70%. Materiał lokalny składa się głównie z bardzo dużego udziału kwarcu ostrokrawędzistego pochodzącego z rozpadu skał krystalicznych, jak i kwarcu detrytycznego, średnio i dobrze obtoczonego pochodzącego z paleozoicznych skał osadowych. Występują w nim także skały, których pochodzenie jest trudne lub wręcz niemożliwe do określenie.

Zawartość materiału skandynawskiego w czwartorzędowych żwirach rzecznych jest niewielka i przeważnie nie przekracza 10%. Nie odróżnianie materiału skandynawskiego w osadach rzecznych powoduje z kolei ich postarzenie i uznanie za preglacjalne.

Z powyższych względów w regionie dolnośląskim należy w miarę możliwości szczegółowo określać nie tylko petrografię żwirów, ale uwzględniać ich proweniencję. Dopiero na tej podstawie można próbować określać pozycję litostratygraficzną zarówno glin lodowcowych, jak i odróżniać osady rzeczne preglacjalne od mezoplejstoceńskich.

Dokładniej opracowanymi dotychczas utworami organicznymi z Bełchatowa, rozdzielającymi osady kompleksu odrzańskiego i warciańskiego są aluwia nazywane serią Chojny. W aluwiach tych są zaznaczone wyraźne fazy erozji powodujące luki w profilach osadów organicznych. W związku z tym nasuwają się wątpliwości, czy nie uległy erozji osady z optimum klimatycznego. Znalezione niedawno osady jeziorno-bagienne nazwane serią Żłobnicy, występujące w analogicznej sytuacji stratygraficznej, jak seria Chojny cechuje duża ciągłość sedymentacji organicznej dająca lepszą gwarancję uchwycenia optimum klimatycznego. Przeprowadzone badania palinologiczne wykazały, że roślinność panująca w czasie trwania optimum miała charakter interstadialny.

W okolicy Szaflar Biały Dunajec przebijając się przez pieniński pas skałkowy tworzy niewielki przełom. Na strefę tektoniczną Białego Dunajca składa się szereg różnowiekowych uskoków o genezie ścięciowej i przesuwczym charakterze: dwa zespoły diagonalne (f1 o biegu 160o i f2 o biegu 35o), których powstanie można wiązać z fazą styryjską i dwa oddalone od siebie o ok. 300–350 m uskoki poprzeczne zespołu T (o biegu 7o), związane z młodotrzeciorzędowym wypiętrzaniem pasa skałkowego (Birkenmajer, 1979). Uskoki te mają charakter lewoskrętny, a przemieszczenia poziome wzdłuż nich nie przekraczają kilku metrów. Zarówno uskokom diagonalnym, jak i poprzecznym towarzyszą deformacje przyuskokowe i uskoki opierzające, wskazujące na podatny charakter odkształcenia.

Analiza otwornic aglutynujących z paleoceńsko-środkowoeoceńskich osadów płaszczowiny magurskiej, ze strefy raczańskiej północnej, była przedmiotem badań, na podstawie których ustalono, że wyższa część warstw inoceramowych, pstre łupki dolne z Łabowej (fm) oraz dolny piaskowiec ciężkowicki są wieku paleocenskiego, pstre łupki środkowe (fm) powstały we wczesnym eocenie, a pstre łupki górne (fm) w eocenie środkowym. Analiza cech ilościowych i jakościowych według modelu morfogrup (Jones & Charnock, 1985) pozwoliła na określenie warunków paleoekologicznych panujących przy dnie zbiornika magurskiego, w rozpatrywanym interwale czasowym. W późnym paleocenie i w eocenie środkowym przypowierzchniowa część osadu była gorzej natleniona oraz większa była produktywność wód, w stosunku do warunków panujących we wczesnym eocenie.

Model waryscyjskiej tektoniki ucieczkowej dla obszaru Masywu Czeskiego został przedstawiony ze szczególnym uwzględnieniem Sudetów. Tektonika ucieczkowa w Sudetach mogła być wywołana wciskaniem od NE klinowatego w formie złożonego terranu środkowosudeckiego w strefę kontaktu terranów saksońsko-turyńskiego i łużyckiego — położonych na NW — z terranami moldanubskim i morawsko-śląskim — zlokalizowanymi na SE. Regionalne cechy strukturalne (trajektorie foliacji, orientacje lineacji z rozciągania, lewoskrętna transpresja) i kinematyczne (kierunki i zwroty ścinania) z jednostek geologicznych zachodniej części Sudetów (metamorfiki: kaczawski, izerski, Południowych Karkonoszy), można wytłumaczyć modelem tektoniki ucieczkowej. Wewnątrz Masywu Czeskiego podobny wpływ na rozwój struktur tektonicznych w sąsiednich terranach wywołało umiejscowienie (wklinowanie) — również od NE — klinu terranu Tepli–Barrandianu. Obok danych strukturalno-kinematycznych, zachowane relikty rozczłonkowanych tektonicznie fragmentów ofiolitów w regionalnych strefach ścinania na granicy przedstawionych klinów, a także odmienny charakter, wiek i pochodzenie terranów popierają zarysowany tutaj wstępny model tektoniki ucieczkowej.

W odkrywkach Pątnów i Lubstów — KWB Konin, występują trzy gliny lodowcowe (T1, T2, T3), zaliczane do odrębnych zlodowaceń. Skład petrograficzny frakcji żwirowej (5–10 mm) tych glin charakteryzuje się mniejszą lub większą zmiennością, gdzie wartości współczynników petrograficznych tworzą spektrum o wyraźnej domonancie, które może byc aproksymowane rozkładem normlnym. Znacznie większe zróżnicowanie między wartościami przeciętnymi współczynników petrograficznych obserwowane dla różnowiekowych glin lodowcowych wynika z relatywnie odmiennego położenia tego spektrum. W celu wykluczenia przypadkowości otrzymanych wyników zastosowano testy statystyczne.

Petrograficzne oznaczanie frakcji żwirowej glin lodowcowych — to analizy dość powszechnie stosowane w Europie. Eratyki przewodnie o frakcji 20–60 mm rozpoznaje się w materiale pobranym jedynie z odkrywek i odsłonięć naturalnych. Z glin zwałowych z rdzeni wiertniczych pobiera się do badań żwir o średnicy mniejszej od 20 mm, najczęściej zaś od 4 do 12,5 mm. Stosuje się bardzo różne wskaźniki (współczynniki) głazowe, tj. matematyczne zależności pomiędzy określonymi grupami petrograficznymii skał tworzących frakcję żwirową glin lodowcowych. Powszechnie obliczane współczynniki petrograficzne: O/K–K/W–A/B nie zawsze oznaczają te same zależności petrograficzne. Wyniki badań mogą być również przedstawiane w postaci histogramu. W Niemczech, jak i na Litwie duże znaczenie dla litostratygrafiii mają skały jurajskie i kredowe. W Polsce, przy obliczaniu współczynników petrograficznych, są one na ogół nie uwzględniane.

Na podstawie dotychczasowych wyników badań minerałów ciężkich w osadach czwartorzędowych Polski, stwierdza się, że tylko w sposób ograniczony wykorzystane mogą być do celów litiogenetycznych i litostratygraficznych. W niektórych regionach kraju analizy minerałów ciężkich zwalają ustalić źródła lokalnego materiału osadotwórczego. Większe zastosowanie analizy minerałów ciężkich maja do charakterystyki litodynamicznej środowisk prądowych. Konieczna jest standaryzacja metodyki badawczej oraz zasad interpretacji wyników analiz minerałów ciężkich. Na podstawie dotychczasowych wyników badań minerałów ciężkich w osadach czwartorzędowych Polski, stwierdza się, że tylko w sposób ograniczony wykorzystane mogą być do celów litiogenetycznych i litostratygraficznych. W niektórych regionach kraju analizy minerałów ciężkich zwalają ustalić źródła lokalnego materiału osadotwórczego. Większe zastosowanie analizy minerałów ciężkich maja do charakterystyki litodynamicznej środowisk prądowych. Konieczna jest standaryzacja metodyki badawczej oraz zasad interpretacji wyników analiz minerałów ciężkich.

Metoda fotograficzna analizy obtoczenia ziarn kwarcu stosowana do określenia genezy osadów czwartorzędowych nie spełnia oczekiwanych wyników. Dlatego niezbędne jest wykorzystanie w interpretacji genetycznej osadów oprócz zawartości procentowej ziarn w poszczególnych klasach obtoczenia również innych wyników analiz litologicznych i obserwacji mikroskopowych.

Analiza składu petrograficznego dwóch facji litologicznych: gliny bazalnej typu lodgement oraz glacjotektonitów, pozwoliła na stwierdzenie dwóch różnych kierunków nasunięć lądolodu w południowej części Niziny Wielkopolskiej. Czerwonobrązowa glina ma stosunkowo dużo eratyków przewodnich z Wysp Alandzkich, którym towarzyszą liczne żwiry wapienne, pochodzące ze wschodniej części depresji Bałtyku oraz dewońskie dolomity o podobnej proweniencji. Spektrum petrograficzne reprezentuje więc ENE kierunek transgresji lądolodu.Lądolód zlodowacenia vistulian docierał do linii Włoszakowic z kierunku NNE, który został zapisany poprzez stosunkowo liczne eratyki przewodnie z Dalarny i inne eratyki wskaźnikowe ze strefy Svekokarelidów w południowej Szwecji. Więcej jest wapieni paleozoicznych i piaskowców, które mają swoje wychodnie w środkowym Bałtyku. Główny kierunek transgresji lądolodu z północy znajduje potwierdzenie w niewielkiej liczbie dolomitów dewońskich.

W najnowszych opracowaniach dotyczących obszaru dorzecza Wisły wyróżnia się 16 litotypów stratygraficznych glin lodowcowych. Osadem odpowiednim do określania litotypów, a tym samym litostratygrafii glin lodowcowych jest glina lodowcowa wytopnieniowa (typu melt-out). Badany poziom gliny powinien mieć dużą miąższość, a frekwencja żwirów w pojedynczej próbce powyżej 100 sztuk ziaren. Określenie litotypów stratygraficznych było możliwe w obszarach, w których osady interglacjalne występują w profilach otworów kartograficznych. Z tymi litotypami porównuje się litotypy lokalne. Wykonywanie analizy petrograficznej umożliwia prowadzenie badań porównawczych na dużych obszarach Polski.