Woda a zmiany klimatu
Światowy Dzień Wody 2020 przebiega w warunkach szczególnego zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi pandemią koronawirusa SARS-CoV-2. Zakaz spotkań publicznych nie pozwolił na przeprowadzenie zaplanowanych wcześniej konferencji naukowych, które w tym roku miały odbywać się pod hasłem „Woda a zmiany klimatu”. Nie będą wygłoszone przygotowane referaty, nie odbędą się towarzyszące im dyskusje. Niemniej jednak tematyka wpływu zachodzących zmian klimatu na ilość zasobów wodnych dostępnych dla zagospodarowania nie traci na aktualności i z pewnością zastanie podjęta po ustąpieniu zagrożenia epidemicznego.
Głównym kierunkiem krajowej dyskusji będzie niewątpliwie problem suszy, narzucony sytuacją meteorologiczną w ostatnim pięcioleciu oraz wnioskami z przebiegu prowadzonych na zamówienie Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie prac nad projektem Planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS). W trwających od września 2019 do lutego 2020 roku spotkaniach konsultacyjnych państwowa służba hydrogeologiczna (PSH) podkreślała szczególne znaczenie wód podziemnych dla zaspokojenia potrzeb ludności i gospodarki – zwłaszcza rolnictwa - podczas powtarzających się okresów głębokiej suszy. Zasoby dyspozycyjne wód podziemnych w Polsce wynoszą 33,7 mln m3/dobę.
Warunki hydrogeologiczne korzystne dla budowy ujęć głębinowych i szczegółowe rozpoznanie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych na obszarze całego kraju oraz niski stopień ich zagospodarowania - średnio 25 % - umożliwiają zwiększenie wykorzystania wód podziemnych na pokrycie niedoborów wody, zwłaszcza w okresach suszy. Wielowarstwowość systemów wodonośnych piętra czwartorzędowego i trzeciorzędowego na Niżu Polskim zabezpiecza je przed bezpośrednim oddziaływaniem okresowego deficytu opadów atmosferycznych podczas suszy na stan ich retencji. Czasowy brak zasilania opadami nie wpływa również na zasobność poziomów wodonośnych o znacznej miąższości w szczelinowych utworach mezozoicznych pasa wyżyn środkowopolskich.
Państwowa służba hydrogeologiczna opracowała procedurę postępowania zalecaną w działaniach prowadzonych dla wykorzystania rezerw zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych na pokrycie niedoborów wodnych upraw rolnych w okresach suszy. Wykorzystuje ona dostępne w PIG – PIB dane z bazy GIS Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, Banku HYDRO i bazy Zasoby wód podziemnych. Była ona przedstawiana zarówno na konferencjach naukowych jak i na spotkaniach roboczych w MRiRW, co zaowocowało jej zastosowaniem w ramach wsparcia finansowego modernizacji gospodarstw rolnych w zakresie nawadniania upraw.
W ramach ustawowych zadań stałych PSH prowadzi monitoring położenia zwierciadła wód podziemnych na obszarze kraju, identyfikując m.in. okresy i zasięg trwania niżówek hydrogeologicznych. Jest to istotne dla oceny stanu zagrożenia dla zaopatrzenia w wodę użytkowników płytkich studni ujmujących pierwszy poziom wodonośny. W ostatnich latach, począwszy od roku 2015, niskie stany wód podziemnych były zjawiskiem powszechnym w Polsce. Pewna poprawa w skali kraju nastąpiła w 2017 roku, jednak już w połowie 2018 roku znów sytuacja znacząco się pogorszyła. W minionym roku 2019 państwowa służba hydrogeologiczna wydała dwa ostrzeżenia (lipiec i sierpień 2019 r.), wprowadzając stan zagrożenia hydrogeologicznego, który obowiązuje do teraz. Związany jest on z utrzymującą się od kliku miesięcy niżówką hydrogeologiczną, która zmieniając swój zasięg przestrzenny obejmuje znaczne obszary kraju (Komunikat o bieżącej sytuacji hydrogeologicznej w okresie od 01.01.2020 do 31.01.2020). Naturalne, okresowo występujące niskie stany wód podziemnych powiązane są ze zmianami retencji wody w warstwach wodonośnych. W kontekście zmian klimatycznych należy spodziewać się, że czasowe obniżenia zwierciadła wody mogą występować w przyszłości częściej i utrzymywać się dłużej. Będą przez to bardziej dotkliwe, w szczególności na obszarach niezwodociągowanych, gdzie ludzie zaopatrują się w wodę z indywidualnych płytkich ujęć wód podziemnych.
PSH w ramach swoich zadań opracowuje także prognozę bilansu zasobów wód podziemnych w warunkach możliwych zmian klimatu i wariantów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju do 2030 r. Analiza dynamiki przepływów niskich miesięcznych i rocznych w przekrojach wodowskazowych rzek Polski, będących miarą podziemnego zasilania rzek, nie wykazała istotnych statystycznie i uporządkowanych przestrzennie trendów zmian wartości średnich ruchomych 15-to i 30-letnich w ostatnich 70 latach, które mogłyby wskazywać na znaczący spadek dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych w nadchodzących dwóch 6-letnich cyklach planistycznych gospodarki wodnej.
W kontekście zmian klimatycznych i panującej pandemii jeszcze bardziej niż zwykle zdajemy sobie sprawę z tego, że dostęp do czystej wody jest niezbędny dla naszego funkcjonowania. Niech tegoroczny Światowy Dzień Wody pobudzi nas do refleksji, która przełoży się na konkretne działania w życiu codziennym. Dbajmy o jakość otaczającej nas wody – bez potrzeby nie wprowadzajmy do niej substancji, które zanieczyszczają i obciążają na długo środowisko.
Piotr Herbich, Agnieszka Kowalczyk