5 czerwca obchodzimy Światowy Dzień Środowiska. Celem święta ustanowionego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ na Konferencji Sztokholmskiej w 1972 roku jest zwrócenie szczególnej uwagi na relacje między człowiekiem a przyrodą oraz na problemy związane z zanieczyszczeniem środowiska. Światowy Dzień Środowiska jest obchodzony corocznie w ponad 100 krajach świata.
Ruchy masowe ziemi, powodzie, zanieczyszczenia środowiska, degradacja gleb, gospodarka zasobami wodnymi, zmiany klimatu, georóżnorodność – to obszary i zjawiska, przy których badaniu, rozpoznawaniu i zapobieganiu wiedza i doświadczenie geologów są niezbędne. Ochrona środowiska polega również na ekspozycji dziedzictwa natury nieożywionej, które w Polsce jest wyjątkowo bogate.
Jednym z najbardziej interesujących pod kątem georóżnorodności terenów Polski jest północna część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. To wzorcowy rejon pod względem odsłonięć skał jurajskich w Polsce, które ukazują budowę podłoża i dokumentują jego historię geologiczną. Na stosunkowo niewielkim obszarze występuje tu duże nagromadzenie typowych stanowisk geologicznych i charakterystyczne dla tego typu podłoża zbiorowiska roślinne. Obszar ten odznacza się dużą atrakcyjnością turystyczną i jest doskonałym poligonem dla działań edukacyjnych. Powyższe walory zadecydowały o stworzeniu tu Geoparku Północnej Jury, który jest projektowany od kilku lat przy udziale specjalistów z Państwowego Instytutu Geologicznego-PIB.
Mapa projektowanego Geoparku Północnej Jury
Dzisiejszy krajobraz projektowanego Geoparku opiera się przede wszystkim na górnojurajskich wapieniach, na których swoje piętno odcisnęły procesy geologiczne przebiegające tu przez ostatnie 150 milionów lat. Erozja i wietrzenie zdjęły nadległe osady kredowe i odsłoniły masywne wapienie skaliste wyróżniające się w postaci ostańców w dzisiejszym krajobrazie Jury. Oddziałujące na nie następnie procesy krasowe pozostawiły liczne formy krasu podziemnego i powierzchniowego.
Grupa ostańców wapiennych na terenie projektowanego geoparku (fot. Archiwum Gminy Olsztyn)
Kras podziemny w postaci jaskiń występuje na terenie geoparku przede wszystkim w gminie Olsztyn, Janów i Niegowa. W gminie Olsztyn znajduje się rezerwat Sokole Góry odznaczający się największym w Polsce nagromadzeniem jaskiń na niewielkim obszarze (około 100 jaskiń na powierzchni 216 ha). Malownicze wychodnie wapienne w postaci bloków, ścian, murów, grani i baszt spotykane są na całym terenie przyszłego Geoparku, jednak im dalej na północ, tym są one niższe lub w ogóle znikają pod nie zerodowanymi wapieniami uławiconymi. W takich miejscach skały podłoża można najlepiej obserwować w odsłonięciach antropogenicznego pochodzenia – licznych w okolicy kamieniołomach. Niektóre z nich przedstawiają dużą wartość naukową ze względu na poczynione tam istotne odkrycia paleontologiczne, przede wszystkim jurajskich bezkręgowców morskich, m.in. amonitów (holotyp Perisphinctes wartae Bukowski, wydzielone nowe rodzaje Subdiscosphinctes i Passendorferia).
Wejście do systemu Jaskiń Towarnich (fot. Monika Krzeczyńska)
W wielu miejscach projektowanego Geoparku z sieci podziemnych kanałów na powierzchnię wybijają źródła krasowe. Dające początek rzece Wiercicy źródła szczelinowo-krasowe Zygmunta i Elżbiety odznaczają się dużą czystością wody, czego wskaźnikiem jest występujący tutaj relikt epoki lodowcowej – maleńki skorupiak podobny do krewetki – kiełż zdrojowy.
Źródło Zygmunt na terenie gminy Janów (fot. Monika Krzeczyńska)
Świadectwem późniejszych czasów – obecności w plejstocenie na obrzeżach Wyżyny lądolodu skandynawskiego są występujące przy północnych granicach geoparku gliny zwałowe z głazami narzutowymi, a na całym jego obszarze piaski wodnolodowcowe wypełniające zagłębienia między wzniesieniami wapiennymi.
Lej krasowy (fot. Monika Krzeczyńska)
Warunki geologiczne determinowały życie ludzi na tych terenach od zarania dziejów. W tutejszych jaskiniach, poza znaleziskami paleontologicznymi, istnieją ślady osadnictwa, m.in. w postaci pozostałości ognisk czy sadzy. W oparciu o masywne wapienie skaliste już w XIII w. budowano zamki o charakterze twierdz obronnych, znane dzisiaj jako Orle Gniazda. Reliktami dawnego przemysłu wydobywczego i wapienniczego, pochodzącymi ze znacznie późniejszych czasów, są pozostałości po działających do drugiej połowy XX w. piece wapiennicze przy kamieniołomach wapieni.
Kamieniołom Amerykan (fot. Monika Krzeczyńska)
Projektowany Geopark Północnej Jury przewidziany jest na razie jako geopark krajowy i obejmuje zasięgiem obszar sześciu gmin - Olsztyn, Janów, Mstów, Niegowa, Żarki i Poraj. W każdej z nich istnieją pewne charakterystyczne elementy geomorfologiczne, niekoniecznie występujące w gminach sąsiednich, charakterystyczne dla budowy geologicznej regionu. W jednej gminie dominują jaskinie i odsłonięte lub skryte w lasach ostańce skalne, w innej – leje lub źródła krasowe, w kolejnej natomiast uwagę najmocniej przyciągają wyłączone już z użytkowania kamieniołomy.
Leje krasowe (fot. Archiwum Gminy Olsztyn)
Chociaż Geopark znajduje się aktualnie na etapie projektowym, niektóre elementy jego infrastruktury będą zrealizowane w terenie już w 2021 roku. Będą to tablice informacyjne w sześciu gminach, na których terenie geopark jest zlokalizowany oraz oznakowanie i tablice trzech tematycznych ścieżek geoturystycznych – dwóch w gminie Olsztyn (Kamieniołom Kielniki i "W krainie białych skał" – modyfikacja wcześniej istniejących ścieżek na potrzeby geoparku) i trzeciej ("Na tropie jurajskich wapienników") – przechodzącej przez cały Geopark. W trakcie opracowania są kolejne ścieżki tematyczne (m.in. pod roboczym tytułem: "Geologiczna historia Geparku") i projekty zagospodarowania geoturystyczno-edukacyjnego dwóch kamieniołomów.
Brama Laseckich przy zamku w Bobolicach ((fot. Monika Krzeczyńska)
Etap projektowy obejmuje przygotowanie wytycznych dla gmin dotyczących form zabezpieczenia i udostępnienia stanowisk geoparku w tym rodzaju stosowanych tablic i znaków informacyjnych, sposobu poprowadzenia i oznakowania szlaków i ścieżek, a także lokalizacji miejsc wypoczynku z proponowaną infrastrukturą. Projekt zakończony zostanie wydaniem przewodnika i mapy geoturystycznej po geoparku.
Skrasowiałe wapienie (fot. Monika Krzeczyńska)
Aktualnie prowadzone są rozmowy z samorządami lokalnymi gmin geoparkowych dotyczące przyszłego sposobu funkcjonowania, w tym finansowania geoparku. Planowane jest stworzenie programu edukacyjno-rekreacyjnego dla geoparku, którego elementami będą odbywające się tu od kilku lat otwarte wydarzenia popularnonaukowe: Letnia szkoła geologii oraz Jurajski Piknik Geologiczny.
Już teraz zapraszamy do odwiedzenia Geoparku Północnej Jury!
Tekst: Monika Krzeczyńska
Zdjęcia: Monika Krzeczyńska, zdjęcia z drona - Archiwum Gminy Olsztyn
Prace nad projektem Geoparku Północnej Jury prowadzone są w tematu "Upowszechnianie wiedzy o geologii, górnictwie i ochronie georóżnorodności" i finansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
