Już nie Wybrzeże Bałtyku i delta Wisły, a Lubelszczyzna jest obszarem najbardziej perspektywicznym dla pozyskiwania bursztynu w Polsce. Według Bilansu złóż kopalin w Polsce według stanu na dzień 31.12.2020 r., z rozpoznanych prawie 3581 ton krajowych zasobów bursztynu nieco ponad 98% występuje na Lubelszczyźnie. Wstępne prognozy wskazują, że może być go o wiele więcej - nawet 22 tysięcy ton. To wnioski z „Bilansu zasobów perspektywicznych kopalin w Polsce według stanu na dzień 31.12.2018 r.”, wykonanego przez specjalistów z Państwowego Instytutu Geologicznego - PIB.
Bursztyn bałtycki (sukcynit) występujący na wybrzeżu Bałtyku i położone kilkaset kilometrów na południe złoża lubelskie powstały w tym samym czasie - około 45 mln lat temu w epoce geologicznej zwanej eocenem (przy czym część bałtyckich złóż jest redeponowana w osadach holoceńskich i plejstoceńskich). Na obszarze dzisiejszej Europy Środkowej istniało wtedy płytkie i ciepłe morze epikontynentalne – Pramorze Północne. Jego wybrzeża porastały bujne lasy, wytwarzające duże ilości żywicy, przenoszonej następnie siecią rzeczną oraz spływami powierzchniowymi do strefy przybrzeżnej.
Ziarna bursztynu z otworów Leszkowice PIG 2019, Górka Lubartowska PIG 2019 i Niedźwiada PIG 2019
Taka sytuacja miała miejsce zarówno na północnym brzegu eoceńskiego morza, czyli na obszarze rozciągającym się od Chłapowa po półwysep Sambijski, jak i po południowej stronie, z którą związane są złoża lubelskie. Na skutek procesów bio- i geochemicznych zachodzących w wodzie morskiej żywica uległa diagenezie i przekształciła się w bursztyn. Okruchy bursztynu były przemieszczane przez prądy płynące wzdłuż brzegów i deponowane razem z drobnoziarnistymi osadami klastycznymi: piaskami, mułkami i iłami glaukonitowo-kwarcowymi.
Okruchy bursztynu pozostałe na sicie po przemyciu osadów rdzenia uzyskanego z otworu wiertniczego
Pierwsze informacje o występowaniu bursztynu na Lubelszczyźnie pojawiły się w latach 30 XX wieku w zapiskach etnografa Adama Chętnika. Wspomniano tam o znajdowaniu bryłek bursztynu w okolicach stawu Siemień koło Parczewa. W latach sześćdziesiątych potwierdzono występowanie bursztynu na obszarze Lubelszczyzny podczas dokumentowania iłów dla ceramiki budowlanej. Od 1992 roku w Państwowym Instytucie Geologicznym-PIB były prowadzone prace mające na celu określenie obszarów występowania bursztynu, powstała wówczas mapa obszarów perspektywicznych na obszarze północnej Lubelszczyzny (Kasiński i in. 1997). W kolejnych latach prowadzono dalsze prace geologiczno-rozpoznawcze, w ich wyniku powstała mapa obszarów perspektywicznych wraz z prognozą występowania bursztynu.
Prowadzone współcześnie prace objęły badania podstawowe (prowadzone również w ramach współpracy międzynarodowej pomiędzy Polską a Ukrainą), głównie palinologiczne i sedymentologiczne, dzięki którym dokonano rekonstrukcji procesów transportu i depozycji bursztynu. W celu potwierdzenia występowania bursztynu wykonano w 2019 r. trzy badawcze otwory wiertnicze. Wykazały one wysoką perspektywiczność pod względem złożowym obszaru w rejonie Lubartowa, z możliwością rozpoznania kolejnych złóż o zasobach bilansowych (Słodkowska i in. 2022).
Obszary perspektywiczne i prognostyczne występowania bursztynu na północnej Lubelszczyźnie (według Kramarska i in., 2020, uzupełnione)
Lokalizacja nowych otworów badawczych oraz złożowe koncentracje bursztynu na tle obszarów prognostycznych występowania bursztynu na północnej Lubelszczyźnie; obszary występowania wyznaczone na podstawie analizy facjalnej (Kasiński, 2016). Podstawą rozszerzenia obszaru prognostycznego było rozpoznanie złoża Niedźwiada II i nowo odwiercony otwór Niedźwiada PIG 2019
Pośród 9 udokumentowanych złóż bursztynu na obszarze Lubelszczyzny największymi są złoża Niedźwiada II - niemal 2033 ton oraz Górka Lubartowska – ponad 986 ton.
Utwory bursztynonośne na terenie Lubelszczyzny występują na różnej głębokości, najczęściej pomiędzy 15-20 m poniżej powierzchni terenu. Dla porównania, zasoby surowca oszacowane na prawie 63 tony złoże w nadmorskim Chłapowie zalegają na głębokości około 115-125 metrów. Na obszarze północnej Lubelszczyzny bursztyn pojawia się najpłycej w miejscach, gdzie profil osadów eoceńskich jest zredukowany, np. w okolicach stawu Siemień.
Wielkość okruchów lubelskiego bursztynu jest bardzo zróżnicowana, a duże okazy występują nielicznie. Wyróżnia się trzy odmiany bursztynów: przezroczyste, przeświecające i nieprzezroczyste, charakteryzujące się różnym wybarwieniem od jasnożółtego po brązowe. Zdarzają się również bryłki o nietypowym kolorze – krwistoczerwone czy cytrynowo-żółte. Stopień obtoczenia bryłek bursztynu ze złóż lubelskich jest niewielki, a liczne ziarna zachowały pierwotne kształty związane z formami akumulacji żywicy (m.in. formy soplowe, śródkorowe i podkorowe). Na powierzchni ziaren występują szczeliny z wysychania i charakterystyczne ślady po drobnych gałązkach.
Dzięki odkryciu złóż na Lubelszczyźnie polskie zasoby bursztynu wzrosły wielokrotnie.
Profile otworów wiertniczych Leszkowice PIG 2019, Górka Lubartowska PIG 2019 i Niedźwiada PIG 2019
Cytowana literatura:
- Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce według stanu na dzień 31.12.2020 r.
- Kasiński J.R., Piwocki M., Saternus A., Tołkanowicz E., Wojciechowski A. 1997. Realizacja projektu prac geologicznych dla określenia perspektyw występowania złóż bursztynu w utworach eocenu Lubelszczyzny. NAG PIG-PIB, Warszawa (nr inw. 2529/99).
- Kramarska R., Kasiński J.R., Słodkowska B. 2020. Kopaliny przemysłu jubilerskiego. Bursztyn, sukcynit. [W:] Bilans perspektywicznych zasobów kopalin w Polsce według stanu na 31.12.2018 r. Państw. Inst. Geol.-PIB: 371–381.
- Kasiński J.R. 2016 – Złoża bursztynu północnej Lubelszczyzny: historia poznania, budowa geologiczna, perspektywy. [W:] Lubelski bursztyn – znaleziska, geologia, złoża, perspektywy. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie. Wyd. Stellarium, Kraków: 68–93.
- Słodkowska B., Kasiński J.R., Żarski M. 2022. Uwarunkowania stratygraficzno-środowiskowe występowania nagromadzeń złożowych bursztynu na północnej Lubelszczyźnie. Przegląd Geologiczny, vol. 70, nr 1, 2022: 50-60.
Artykuł został przygotowany w ramach projektu pn. ”Współpraca krajowa w zakresie geologii i promocja działań państwowej służby geologicznej w latach 2021-2023” i sfinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.