Na łamach naukowego czasopisma „Royal Society Open Science” ukazał się właśnie artykuł poświęcony odkryciu i wynikom badań nad alienakantusem - rybą pancerną z okresu dewonu. Współautorem naukowej analizy jest dr hab. Piotr Szrek z Państwowego Instytutu Geologicznego-PIB.
W 1957 roku w Górach Świętokrzyskich, wybitny polski paleontolog Julian Kulczycki odkrył zaledwie dwie cienkie kości, które uznał za obco wyglądające kolce płetwowe ryby. Nadał jej nazwę Alienacanthus. Badania nad szczątkami ryby podjęły równolegle już w XXI wieku dwa zespoły – francuski i polski.
- Członkowie polskiego zespołu natknęli się na marokańskie okazy w zbiorach Muséum National d'Histoire Naturelle w Paryżu, które zawierały ten sam element kostny – wyjaśnia dr hab. Piotr Szrek. - Kilka lat temu inni członkowie zespołu znaleźli kolejne okazy z Polski i Maroka. Łącznie skamieniałości zostały zidentyfikowane jako ryba pancerna i podkreślają jej wyjątkowość w świecie kręgowców - dodaje.
Nowe skamieniałości ryby z niezwykle wydłużoną dolną szczęką, nazwane Alienacanthus, dają nam wskazówkę, że szczęki uległy bardzo szybkim przemianom wkrótce po ich powstaniu. Alienacanthus należy do grupy ryb pancernych, które obejmują jedne z pierwszych kręgowców ze szczękami.
Rekonstrukcja Alienacanthusa (autor: Christian Klug)
Ryby pancerne pojawiły się we wczesnym sylurze (ok. 440 mln. lat temu) jako niewielkie morskie zwierzęta prowadzące przydenny tryb życia. Były grupą niezwykle zróżnicowaną̨, co nie powinno dziwić, biorąc pod uwagę̨ fakt, że żyły na Ziemi przez kolejne blisko 80 mln lat. Odkrywane nadal skamieniałości świadczą, że wczesne ryby pancerne stanowią̨ anatomiczną mozaikę̨, która połączyła tę wymarłą grupę i żyjące do dziś ryby kostnoszkieletowe.
Alienacanthus żył w dewonie ok. 375 milionów lat temu na terenach dzisiejszej Polski i Maroka. Jak to możliwe? Im bardziej cofamy się w czasie, tym bardziej kontynenty naszej planety wyglądają inaczej.
W okresie późnego dewonu Polska znajdowała się na północno-wschodnim wybrzeżu, a Maroko na południowym wybrzeżu rozległych oceanów Reik i Paleotetydy. Obecność tych samych gatunków po obu stronach świadczy o tym, że migracja miała miejsce na dużą skalę, pomimo wahań poziomu morza oraz, a sam Alienacanthus lubił podróże.
Alienacanthus miał masywną, zaokrągloną głowę, duże oczy, a co najbardziej zaskakujące, owe „kolce” okazały się być jej dolnymi szczękami! Były dużo dłuższe od górnych szczęk i pozostawały nieosłonięte tkanka miękką. Zęby były ostre, lekko zakrzywione ku tyłowi. Taki kształt uniemożliwiał ucieczkę ofierze, na którą polował Alienacanthus. Sama jego głowa i szczęki miały 80 cm, a całe zwierzę mogło mieć 2,5-3 metrów długości!
W dewonie różne grupy ryb rządziły morzami i oceanami, w tym ryby pancerne, które wykształciły szeroki zakres kształtów ciała, głowy i szczęk. Alienacanthus nie tylko uwydatnia, ale także rozciąga tę różnorodność do granic możliwości dzięki tak wyjątkowemu wyglądowi. Taka budowa szczęki, dwukrotnie dłuższej od czaszki, jest unikalna wśród ryb pancernych i niezwykle rzadka u innych żyjących i kopalnych grup.
Przednia część ich ust była zwykle zaokrąglona, podczas gdy u Alienacanthus była ostra. U większości zwierząt taki występ szczęki jest niekiedy widoczny w górnej szczęce, jak u miecznika, lub zarówno w górnej, jak i dolnej szczęce, jak u ichtiozaurów lub gawiali.
Ważny podkreślenia jest fakt, że nazwa gatunkowa tej dziwnej ryby – Alienacanthus malkowski – nadana w 1957 roku przez Juliana Kulczyckiego, została utrzymana i obejmuje również świetnie zachowane formy z Maroka. Upamiętnia prof. Stanisława Małkowskiego, pracownika Państwowego Instytutu Geologicznego, a później pierwszego dyrektora Muzeum Ziemi PAN w Warszawie.
Pełna treść artykułu na stronie Royal Society Open Science: Extreme lower jaw elongation in a placoderm reflects high disparity and modularity in early vertebrate evolution
Film o Alienacanthus malkowski
Wywiad z dr hab. Piotrem Szrekiem przybliżający tematykę artykułu
