27 czerwca 2025 r. w Parku Etnograficznym w Tokarni odbyła się sesja popularnonaukowa pt. „Dziedzictwo górnictwa i hutnictwa między Wisłą a Pilicą – badania i perspektywy”, zorganizowana przez Muzeum Wsi Kieleckiej. Wydarzenie stanowiło merytoryczne wprowadzenie do 33. edycji „Wytopek Ołowiu” – cyklicznej imprezy plenerowej poświęconej tradycjom metalurgicznym regionu, która co roku odbywa się na terenie skansenu. W sesji udział wzięli badacze, muzealnicy i pasjonaci historii przemysłu z całego regionu świętokrzyskiego. Wśród prelegentów znaleźli się również przedstawiciele Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego – PIB, którzy zaprezentowali wyniki swoich najnowszych badań oraz postulaty dotyczące ochrony dziedzictwa górniczego i hutniczego.
Dyrektor Muzeum Wsi Kieleckiej Katarzyna Korus i wicedyrektor Jarosław Karyś podczas otwarcia sesji
Pamięci twórcy „Wytopek Ołowiu” Sesję otworzyli Dyrektor Muzeum Wsi Kieleckiej Katarzyna Korus oraz Wicedyrektor Jarosław Karyś, witając gości i prelegentów. Następnie dr Damian Kozłowski (Muzeum Wsi Kieleckiej) przybliżył sylwetkę Leszka Gawlika, zmarłego w 2024 r. etnografa i muzealnika, twórcy „Wytopek Ołowiu” i wieloletniego pracownika Muzeum Wsi Kieleckiej. Przedstawił również historię i ewolucję wydarzenia na przestrzeni ostatnich dekad.
W pierwszym panelu sesji zaprezentowano dwa referaty. Dr hab. Anna Fijałkowska-Mader, prof. PIG-PIB oraz mgr Witold Wesołowski z Oddziału Świętokrzyskiego PIG-PIB omówili stan zachowania pozostałości górnictwa kruszcowego w regionie kielecko-chęcińskim. Zwrócili szczególną uwagę na wyraźne ślady eksploatacji szparowej żył kalcytowych w wapieniach górnego dewonu, dobrze widoczne w rezerwatach Karczówka i Moczydło, a także w podziemnej kopalni rud miedzi Miedzianka koło Chęcin. Podkreślili konieczność objęcia ochroną również innych obszarów z reliktami dawnego górnictwa, m.in. Czerwonej Góry. Współautorem referatu był dr Sylwester Salwa.
Dr hab. Anna Fijałkowska-Mader, prof PIG-PIB - Oddział Świętokrzyski PIG-PIB
Witold Wesołowski - Oddział Świętokrzyski PIG-PIB
Drugą prezentację wygłosił dr Paweł Przepióra (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), który przedstawił wyniki analiz osadów doliny rzeki Hutki między Polichnem a Miedzianką. Badania miały na celu identyfikację lokalizacji historycznej huty oraz określenie rodzaju wytapianych w niej rud – miedzi, ołowiu czy żelaza. Pozyskane dane mogą znacząco wzbogacić potencjał geoedukacyjny Miedzianki. Współautorami referatu byli: dr hab. Tomasz Kalicki, prof. UJK, dr Grzegorz Pabian oraz Monika Kuklińska z Muzealnej Izby Górnictwa Kruszcowego w Miedziance.
Drugi panel rozpoczął dr Paweł Rutkiewicz z Oddziału Świętokrzyskiego PIG-PIB, prezentując referat poświęcony dziedzictwu i środowiskowym skutkom hutnictwa żelaza w dolinach Czarnej Koneckiej, Belnianki, Małej Panwi i Kłodnicy. Omówił przekształcenia morfologii dolin oraz postulował objęcie ochroną reliktów infrastruktury przemysłowej, takich jak grobli czy mielerzy.
Dr Paweł Rutkiewicz z Oddziału Świętokrzyskiego PIG-PIB
Następnie dr Maciej Chłopek (Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu) zaprezentował zapomniany dziś zawód hutniczy – fysiera (fryszerza), kluczowy w procesach wytopu żelaza. Mgr Wioletta Sobieraj, Zastępca Dyrektora Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach, podkreśliła znaczenie działań edukacyjnych i wystawienniczych w kształtowaniu świadomości lokalnej społeczności o przemysłowej przeszłości miasta.
Do tej problematyki nawiązał również mgr inż. Oskar Gruszczyński z Fundacji dla Wydziału Górnictwa, Inżynierii Bezpieczeństwa i Automatyki Przemysłowej. Z kolei mgr Kamil Kaptur z Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim przedstawił historię i stan zachowania pozostałości górnictwa żelaza w okolicach Ostrowca. Zwrócił uwagę na postępujące niszczenie tych reliktów wskutek działalności rolniczej.
W przerwie uczestnicy zwiedzili wybrane obiekty skansenu, w tym kuźnię z Radoski, dwór z Suchedniowa oraz zagrodę z Bukowskiej Woli. W spichlerzu ze Złotej obejrzeli wystawę pt. „Powstańczy Arsenał. Zagłębie Staropolskie 1983–1984”, przygotowaną we współpracy z Zabytkowym Zakładem Hutniczym w Maleńcu.
Trzeci, ostatni panel sesji miał charakter interdyscyplinarny i rozszerzał spojrzenie na dziedzictwo metalurgiczne o konteksty archeologiczne, edukacyjne i społeczne. Dr Szymon Modzelewski (Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim) omówił starożytne ośrodki metalurgiczne w basenie Morza Śródziemnego i na ziemiach polskich, ukazując ich rolę jako zaplecza militarnego. Referat łączył wątki archeologiczne, historyczne i technologiczne.
Kolejne wystąpienie, Grzegorza Kończyka, dotyczyło prywatnej inicjatywy utworzenia skansenu w Karczemce Leśnej. Prelegent omówił wyzwania organizacyjne i potencjał społeczno-edukacyjny tego projektu. Mgr Dariusz Kalina, niezależny badacz, zaprezentował nieopracowane dotąd źródła historyczne dotyczące górnictwa i hutnictwa metali w Kielcach i okolicach. Wskazał na potrzebę ich wykorzystania zarówno w badaniach, jak i działaniach popularyzatorskich.
Sesję zamknęło wystąpienie mgr. Damiana Kozłowskiego (Muzeum Wsi Kieleckiej, Szkoła Doktorska UJK), który przedstawił historię oraz przyszłość wydarzenia „Wytopki Ołowiu”. Podkreślił jego rolę w integracji środowisk naukowych, muzealnych i lokalnych, a także w popularyzacji niematerialnego dziedzictwa przemysłowego. Spotkanie zakończył pokaz archiwalnych nagrań filmowych z poprzednich edycji wydarzenia.
Mgr Damian Kozłowski - Muzeum Wsi Kieleckiej oraz Szkoła Doktorska Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Tekst: Anna Fijałkowska-Mader, Witold Wesołowski
Zdjęcia: Paweł Rutkiewicz, Witold Wesołowski
