Ubiegły rok był kolejnym okresem intensywnej pracy nad projektem Waterprotect, czego rezultatem jest szereg raportów, przygotowanych przez zespół projektowy. Efektem działań są także spotkania z interesariuszami, podczas których prezentowano wyniki dotychczasowych prac. Prezentujemy największe osiągnięcia z 2019 roku, ale także plany na najbliższe pół roku realizacji projektu.
Badania naukowe w zlewni pilotażowej
Do października 2019 roku zespół projektowy kontynuował monitoring jakości wód powierzchniowych i podziemnych w zlewni pilotażowej Gowienicy Miedwiańskiej. Łącznie przez 2 lata pobrano prawie 500 próbek wód podziemnych, powierzchniowych oraz ścieków i opadów, które zostały zbadane w akredytowanym laboratorium, w celu określenia właściwości fizyczno-chemicznych. Wszystkie wyniki zostały poddane szczegółowej analizie tak, by odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim stopniu wody w zlewni pilotażowej są zanieczyszczone, jakie są trendy zmian jakości w czasie i ich tempo, a także jaki jest układ przestrzenny tych zanieczyszczeń. Do prac wykorzystano wyniki badań modelowania hydrogeologicznego wykonanego w 2018 roku na obszarze zlewni, co pozwoliło na głębszą analizę problemu zanieczyszczenia wód azotanami skoncentrowaną na analizę dróg migracji zanieczyszczeń. Wyniki prowadzonych badań zostały zaprezentowane w raportach cząstkowych projektu, ale także w artykułach prasowych i naukowych oraz na konferencjach i spotkaniach informacyjnych z interesariuszami projektu.
Pobór próbek wody powierzchniowej z dopływu do Gowienicy Miedwiańskiej w zlewni pilotażowej
Otwór obserwacyjny (piezometr) zlokalizowany w miejscowości Kłęby, w górnej części zlewni pilotażowej
Wzmacnianie współpracy i wymiana doświadczeń
Kolejny rok działań przeznaczono na bardziej efektywne wykorzystanie potencjału podejścia multi-actors-approach, w którym najważniejszą rolę odgrywają interesariusze projektu, ich oczekiwania oraz możliwości zaangażowania, a także chęć wypowiedzi. W związku z tym, oprócz spotkań warsztatowych, w których uczestniczyli przedstawiciele wielu instytucji, zorganizowano szereg indywidualnych spotkań z interesariuszami, w celu umożliwienia im swobodnego przedstawienia swoich racji oraz wizji zmian. Dzięki takiej współpracy zespół projektu był w stanie zdefiniować bariery uniemożliwiające skuteczną ochronę wód, ale także propozycje mające na celu poprawę jakości wód poprzez wprowadzenie zmian legislacyjnych, organizacyjnych i społecznych.
Rolnicy gospodarujący w zlewni Gowienicy Miedwiańskiej podczas wyjazdu studyjnego do gospodarstwa ekologicznego w Juchowie
Poprzez spotkania informacyjne, w których prezentowano wyniki prac, zespół projektowy podnosił świadomość interesariuszy w zakresie stanu środowiska, ale także tego, jak i w jaki sposób poszczególne działania wpływają na jego pogorszenie lub poprawę. W tym celu także zorganizowano warsztaty terenowe dla przedstawicieli instytucji oraz rolników gospodarujących w zlewni. Była to okazja do bardziej precyzyjnego sformułowania nieprawidłowości na konkretnym, obserwowanym przykładzie, ale także wskazania możliwości poprawy sytuacji. Kolejnym krokiem była prezentacja dobrych przykładów stosowanych przez innych rolników, w celu promocji filozofii dbałości o zasoby wodne, co przedkłada się na jakość produkcji rolniczej oraz poprawy jakości życia.
Wymiana doświadczeń z partnerami projektu z zagranicy była okazją do urozmaicenia podejścia do realizacji zadań projektu w Polsce. W ubiegłym roku podczas warsztatów w Irlandii, Rumunii i Hiszpanii prezentowane były dobre przykłady współpracy instytucji i rolników gospodarujących w zlewniach pilotażowych, co stanowiło inspirację dla zespołu Waterprotect i dodatkową motywację do zapoczątkowania procesu zmian.
Uczestnicy warsztatów projektu Waterprotect u rolnika gospodarującego w zlewni pilotażowej Llobregat, Hiszpania
Bariery uniemożliwiające skuteczną ochronę wód
Odpowiedź na pytanie „co nie działa?” i „jak naprawić?” to jedno z dwóch największych wyzwań projektu Waterprotect. Dzięki analizie uwarunkowań formalno-prawnych i struktury organizacyjnej instytucji i ich kompetencji w zlewni pilotażowej, również w ujęciu historycznym, zespół projektu otrzymał komplementarny obraz systemu gospodarowania wodami. Jest to gęsta i niekiedy skomplikowana sieć powiązań pomiędzy różnymi instytucjami, które w mniejszym lub większym stopniu uczestniczą w kształtowaniu i ochronie zasobów wód poprzez różne powołane do tego narzędzia, takie jak dopłaty, kontrole, pozwolenia na korzystanie z wód i opłaty. Łączy je wspólny cel – ochrona zasobów wód, choć drogi do jego osiągnięcia bywają skrajnie różne. Tymczasem środowisko naturalne to przestrzeń składającą się z wody, gleby i powietrza, będąca układem ściśle ze sobą powiązanym, tak samo, jak oddziaływanie na linii człowiek – środowisko.
Mając powyższe na uwadze, do problemu ochrony przed zanieczyszczeniami wód azotanami pochodzenia rolniczego należy podejść w sposób holistyczny, wielowątkowy, czego wyrazem jest zakres prac w projekcie Waterprotect, obejmujący analizę problemu na różnych płaszczyznach. Po szczegółowej analizie zlewni Gowienica Miedwiańska, przy pomocy i współudziale interesariuszy zidentyfikowano bariery, które hamują skuteczną ochronę oraz poprawę jakości wód, które dotykają różnych aspektów. Najważniejsze z nich to:
- zbyt obszerne i nieczytelne przepisy prawne zawierające powtarzające się odniesienia i uzupełnienia, co ogranicza możliwość ich ogólnej poprawnej interpretacji i efektywnego stosowania w praktyce przez obywateli, a nawet pracowników administracyjnych,
- nieprecyzyjność przepisów skutkująca różnymi interpretacjami i podejściami; niektóre zapisy są często niemożliwe do wykonania (martwe reguły) lub niemożliwe do skontrolowania (np. niektóre ograniczenia w strefie ochrony wód przeznaczonych do spożycia),
- brak spójności między niektórymi aktami prawnymi oraz ich częste zmiany,
wiele instytucji zajmujących się gospodarką wodną i ochroną środowiska, co powoduje, że kompetencje są rozproszone, a niekiedy się pokrywają; powoduje to brak wiedzy wśród interesariuszy na temat właściwego sposobu działania, gdy zachodzi potrzeba interwencji podmiotu odpowiedzialnego za dane działanie, - częste zmiany w strukturach organizacyjnych instytucji państwowych, a nawet całych instytucji, co powoduje zawieszenie realizacji niektórych działań lub ich niepowodzenie,
- nadmierna centralizacja niektórych instytucji hamująca efektywny przepływ informacji w instytucjach uniemożliwiająca podejmowanie skutecznych działań naprawczych,
- niedofinansowanie instytucji z sektora gospodarki wodnej i ochrony środowiska powodująca niedobory kadrowe,
- mała współpraca między instytucjami,
- nieefektywny mechanizm kontroli, na który wpływ mają
- niski odsetek kontroli przeprowadzonych w stosunku do liczby gospodarstw z powodu ograniczeń budżetowych i zbyt małej liczby pracowników,
- niskie kary za nieprzestrzeganie przepisów oraz brak nieuchronności kary, - brak wspólnej bazy danych umożliwiającej przepływ informacji pomiędzy instytucjami, np. nieprawidłowości stwierdzone podczas kontroli przez jedną z instytucji powinny zostać przekazane innym organom kontrolnym,
- brak odpowiedniego priorytetu dla ochrony wód, zarówno w sektorze rolnym, jak i na arenie lokalnej,
- brak reakcji na stwierdzane nieprawidłowości, np. w monitorowaniu wyników, brak ciągłości zadań, brak zdecydowanych działań naprawczych,
- niewystarczający system zachęt wspierających dla działań proekologicznych podejmowanych przez rolników i inwestycji w tym obszarze,
- zbyt dużo formalności wymaganych od rolników powoduje dodatkowe koszty, dezorientację i zniechęca rolników do działania,
- niska świadomość ekologiczna rolników lub rozbieżność między wiedzą a działaniem; małe poczucie odpowiedzialności za środowisko, skupienie się na maksymalizacji zysków. Działania proekologiczne podejmowane przez tę grupę interesariuszy mają na celu głównie pozyskanie dodatkowych funduszy dopłat rolnych, ale w mniejszym stopniu w wyniku płynących korzyści dla środowiska.
Rekomendowane działania naprawcze, które mogłyby zmienić zastany stan rzeczy, powinny skupiać się na:
- wprowadzeniu międzyresortowego, spójnego programu działań, uwzględniającego wyniki monitorowania jakości środowiska i badań naukowych, z naciskiem na wdrażanie działań naprawczych w miejscach stwierdzonych nieprawidłowości oraz systematyczną ocenę skuteczności realizacji programu,
- wprowadzenie wspólnej bazy danych dla instytucji zarządzających i kontrolujących w zakresie gospodarki wodnej i ochrony środowiska, w celu zwiększenia zasobów wiedzy w procesie decyzyjnym oraz wydajności mechanizmu kontroli,
- zwiększenie zasobów finansowych instytucji na poziomie lokalnym,
- prowadzenie kampanii społecznych w celu zwiększenia odpowiedzialności za wpływ producentów żywności na środowisko podczas całego procesu produkcyjnego, wzmacniając rolę konsumentów w przemyśle rolnym,
- podnoszenie wiedzy na temat bezpośrednich efektów stosowania dobrowolnych praktyk rolniczych, aby rolnik był bardziej skłonny do stosowania tej formy zmniejszania presji rolnictwa na środowisko,
- zwiększenie kar finansowych za nieprawidłowości i przeprowadzanie ponownych audytów w celu poprawy skuteczności działań kontrolnych.
Dobre praktyki rolnicze – które wybrać?
Jednym z celów realizowanego projektu było podnoszenie wiedzy na temat zasad dobrej praktyki rolniczej i zachęcanie do ich stosowania. Okazało się jednak, iż dzięki prężnej działalności lokalnego Ośrodka Doradztwa Rolniczego rolnicy w wybranej zlewni pilotażowej są dość dobrze zaznajomieni z niniejszą tematyką, zatem dalsze prowadzenie szkoleń było bezzasadne. Problematycznym zagadnieniem okazał się jednak wybór odpowiednich praktyk, w zależności od charakterystyki i lokalizacji pól uprawnych oraz rodzaju działalności rolniczej.
Poradnik stosowania zasad dobrej praktyki rolniczej (okładka)
W wyborze odpowiednich rozwiązań pomóc może wypracowany przez zespół projektowy Poradnik stosowania zasad dobrej praktyki rolniczej w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód podziemnych i powierzchniowych związkami azotu i fosforu oraz środkami ochrony roślin, dystrybuowany podczas spotkań z rolnikami w zlewni pilotażowej.
Poradnik podzielono na dwie części. W pierwszej przedstawiono opracowane algorytmy umożliwiające dokonanie samooceny przez rolnika i postawienia diagnozy, jak dalece prowadzona przez niego działalność rolnicza może oddziaływać na jakość wód podziemnych. W odpowiedzi na stawiane pytania rolnik przekierowywany jest bezpośrednio do opisu środków zaradczych, które pozwalają skutecznie chronić zasoby wód podziemnych w bezpośrednim otoczeniu działalności rolnika. Opisy zasad dobrych praktyk rolniczych zawarte w rozdziale drugim, oprócz syntetycznej charakterystyki działania proponowanego rozwiązania, zawierają również informacje na temat kosztów i trudności wdrożenia oraz informacje na temat bezpośrednich zysków dla rolnika.
Aplikacja internetowa Waterprotect
Jedną z głównych barier wskazywanych przez interesariuszy projektu jest brak przepływu informacji pomiędzy interesariuszami w skali lokalnej oraz trudności z dostępem do informacji. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, w ramach projektu opracowano narzędzie informatyczne z aplikacją mobilną, w którym zgromadzono dane dotyczące obszaru badań z zakresu budowy geologicznej i hydrogeologicznej, sieci hydrograficznej, rodzaju gleb, użytkowania terenu oraz wyników monitoringu jakości wód, z możliwością ich aktualizacji po każdej serii pomiarowej. Informacje te pochodzą z danych zgromadzonych w ramach ogólnokrajowych projektów finansowanych ze środków publicznych i są ogólnodostępne.
Dodatkowo narzędzie wzbogacono o dane zebrane podczas projektu Waterprotect, takie jak uzupełniające wyniki badań jakości wody, wyniki numerycznego modelu hydrogeologicznego, punktów zrzutów ścieków oraz nawożenia pól. Nie wszystkie zgromadzone informacje zostały upublicznione ze względu na ochronę danych, nie mniej jednak narzędzie to pokazuje możliwości i korzyści z bieżącej wymiany informacji pomiędzy różnymi interesariuszami na poziomie lokalnym. Narzędzie dostępne jest pod adresem cbdgportal.pgi.gov.pl/waterprotect.
Aplikacja internetowa Waterprotect
Co dalej z Waterprotect?
Choć projekt Waterprotect jest w końcowej fazie realizacji, jego zespół nie zwalnia tempa. Do wykonania są raporty podsumowujące oraz szereg spotkań z interesariuszami w zlewni, gdzie pokazywane będą osiągnięte efekty pracy. W marcu 2020 r. wyniki projektu Waterprotect pokazane zostaną przedstawicielom Komisji Europejskiej, Ministerstwa Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Ministerstwa Rolnictwa, Głównemu Inspektoratowi Ochrony Środowiska, przedstawicielom samorządów lokalnych oraz doradztwa rolniczego podczas międzynarodowej konferencji organizowanej w Warszawie.
Celem projektu Waterprotect było wypracowanie i pokazanie nowego sposobu gospodarowania zasobami wodnymi opartego na zasadzie współpracy i dialogu pomiędzy interesariuszami. Zespół projektowy żywi głęboką nadzieję, iż wypracowane schematy pracy będą kontynuowane, a produkty znajdą kolejnych odbiorców. Narzędzie, które stworzono, będzie dostępne po zakończeniu projektu z możliwością dalszej jego aktualizacji wynikami badań, jeśli znajdą się chętni, by te badania wykonywać i raportować wyniki. Broszury informacyjne będą dostępne w formie cyfrowej do wydruku. Dalsza inicjatywa pozostaje w rękach interesariuszy lokalnych, gospodarujących w zlewni rzeki Gowienicy Miedwiańskiej.
Pole uprawne w miejscowości Reńsko na terenie zlewni pilotażowej Gowienica Miedwiańska
Tekst: Marzena Nowakowska, Anna Kuczyńska
Zdjęcia: Marzena Nowakowska
