1 sierpnia 1944 r. o godz. 17:00 rozpoczęło się Powstanie Warszawskie – największa bitwa II wojny światowej stoczona przez organizację podziemną z regularnymi formacjami wojsk okupacyjnych. Bohaterscy powstańcy podjęli nierówną walkę, bez ciężkiego uzbrojenia, samolotów, dział i czołgów. Działania zaplanowane na kilka dni, trwały dwa miesiące.
O wybuchu Powstania zdecydowały względy polityczne, nie militarne. Powstanie Warszawskie było bowiem elementem Akcji „Burza” mającej na celu stworzenie podstaw do przejęcia władzy w okupowanym kraju. Plan został stworzony przez Rząd Londyński i dowódców Armii Krajowej. Siły powstańcze w okręgu warszawskim liczyły około 50 tys. żołnierzy, ale trudności mobilizacyjne spowodowały, że walkę rozpoczęło ok. 25 tys. powstańców, z czego tylko 10 proc. było uzbrojonych. Do walk przyłączyły się wkrótce oddziały Armii Ludowej, Polskiej Armii Ludowej, Korpusu Bezpieczeństwa i Narodowych Sił Zbrojnych. Od 1 do 4 sierpnia inicjatywa bojowa należała do powstańców. Oddziały powstańcze zdobyły wtedy wiele obiektów niemieckich w dzielnicach: Stare Miasto, Mokotów, Śródmieście i Żoliborz.
Wielu pracowników Państwowego Instytutu Geologicznego było zaangażowanych w przygotowanie do powstania zbrojnego oraz w walkę w szeregach Armii Krajowej.
Z kart historii. O Powstaniu Warszawskim na kartach Kroniki Państwowego Instytutu Geologicznego
Edward Rühle (1905–1988)
Bohaterską postawą wyróżnił się prof. Edward Rühle wybitny kartograf i wieloletni powojenny dyrektor Instytutu. W latach 1939–1944 pracował jako geolog w Amt für Bodenforschung, czyli okupacyjnej formule PIG w Warszawie. W tym czasie opracował m.in. mapę geologiczną arkusz Radom (1942) oraz współpracował przy opracowaniu innych nieopublikowanych arkuszy. Działał jednocześnie w ruchu oporu pod pseudonimem „Zawrat”, a od 1943 r. jako „Gozdawa”. W latach 1939–1942 był kierownikiem komórki kartograficznej Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej AK, a w okresie 1943–1945 pierwszym zastępcą szefa Wojskowej Służby Geograficznej Komendy Głównej AK „Schronisko”, gdzie drukował i gromadził mapy dla walczących oddziałów podziemnych. Uczestniczył w Powstaniu Warszawskim na terenie Starego Miasta i Śródmieścia.
Stanisław Tyski (1913–2002)
Kolejnym pracownikiem Instytutu, który odegrał szczególną rolę, był doc. Stanisław Tyski. W 1941 r. rozpoczął działalność konspiracyjną w Związku Odwetu ZWZ (Związku Walki Zbrojnej), a od końca 1942 r. w Kedywie (Kierownictwo Dywersji) Komendy Głównej AK. Organizował i nadzorował kursy i szkolenia („Zagajnik”, „Filtry”), pod pseudonimami „Stefan”, „Tomek”. Celem szkoleń było przygotowanie do akcji sabotażowo-dywersyjnych i dywersyjno-partyzanckich kadry instruktorów i specjalistów. Wykładowcami byli zawodowi wojskowi i cywilni naukowcy różnych specjalności, m.in. elektrycy, chemicy, lekarze bakteriolodzy, toksykolodzy, farmaceuci. Zaangażowanie Stanisława Tyskiego w szkolenie dywersyjne sprawiło, że PIG stał się ważnym technicznym zapleczem kursów. Awansował na podporucznika, był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Podczas Powstania, w dramatycznych okolicznościach, przedostał się do Państwowego Instytutu Geologicznego, gdzie wspólnie z prof. Stefanem Zbigniewem Różyckim, prof. Stanisławem Doktorowiczem-Hrebnickim, prof. Władysławem Pożaryskim i prof. Tadeuszem Olczakiem uratowali znaczną część zbiorów, wymieniając materiały naukowe – mapy, notatki i okazy geologiczne – na makulaturę. 21 skrzyń ukryto pod ziemią na terenie Instytutu. Po opuszczeniu Warszawy z chwilą upadku Powstania Warszawskiego, Stanisława Tyskiego wywieziono do Niemiec.
Państwowy Instytut Geologiczny dzielił tragiczny los Powstańczej Warszawy. Dwa miesiące walk i systematyczne niszczenie miasta przez Niemców sprawiły, że budynki Instytutu były w tak złym stanie, że ich odbudowa wydawała się niemożliwa
2 października 1944 r. w Ożarowie pod Warszawą podpisano akt kapitulacji. W Powstaniu Warszawskim zginęło 18 tys. żołnierzy, a ok. 25 tys. odniosło rany. Śmierć poniosło ponadto ok. 120-200 tys. cywilów. Do niewoli dostało się 15 tys. żołnierzy i oficerów wraz z naczelnym wodzem, generałem Tadeuszem „Borem” Komorowskim. Około 50 tys. powstańców wywieziono do obozów koncentracyjnych, a 150 tys. na przymusowe roboty do Rzeszy. Powstańcy zestrzelili 3 samoloty, zniszczyli kilkadziesiąt czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych oraz uszkodzili ponad 200 pojazdów bojowych.
Chwała Bohaterom Powstania Warszawskiego!
Zatrzymajmy się 1 sierpnia o godz. 17.00 i uczcijmy ofiarność i poświęcenie Bohaterów Powstania Warszawskiego.